صمد
بدون ترديد، خداوند متعال از تمام اسرار قلبي انسانها آگاهي دارد و آنها را بهتر از خودشان مي شناسد. اما حكمت خداي تعالي بر اين است كه بندگانش را بيازمايد و بدين وسيله به طور تجربي آنان را به خودشان بشناساند و بدانند كه در مقابل ناملايمات زندگي تا چه اندازه مقاومت و ايستادگي دارند.
انسانها تا زماني كه در زندگي مرتكب اعمالي نشده باشند كه مستوجب عقوبت پروردگار متعال گردند، همواره در خير و آسايش بسر مي برند؛ اما گاهي آنان مرتكب اعمالي مي شوند كه موجب مي شود نعمت هايي از آنان سلب گردد.
بدين سبب مي توان دريافت كه خداوند متعال هرگز به بندگان خود ستم روا نمي دارد؛
[ صفحه 84]
زيرا او بي نياز مطلق است و عبادت يا كفر آنان در او تأثيري ندارد.
اگر خداوند متعال بر كسي لطف و مرحمت دارد، براساس اعمال نيك خود فرد مي باشد و اگر انسانهايي را مورد عذاب قرار مي دهد، براساس اعمالي است كه مرتكب شده اند و مستحق چنين عقوبتي مي باشند.
مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايند:
«هرگز نعمت و رفاه زندگي از مردمي گرفته نشد، مگر به سبب گناهاني كه مرتكب شده اند؛ زيرا كه خداوند به بندگانش ستم روا نمي دارد.» [1] .
بدين ترتيب مي توان دريافت كه خداوند متعال نسبت به هيچكدام از بندگانش ستم نمي كند؛ زيرا تمام كارهاي خداوند متعال براساس حكمت است و گاهي حكمت خداي تعالي چنين ايجاب مي كند كه افراد براساس اعمالشان در معرض عذاب واقع شوند.
از مولاي بزرگوار، امام باقر عليه السلام سؤال كردند كه چرا خدا در كاري كه مي كند، مورد سؤال قرار نمي گيرد؟
آن بزرگوار فرمودند:
«چون هر كاري كه مي كند حكيمانه و درست است.» [2] .
آثار صفات خداوند متعال را در پهنه هستي مي توان به خوبي مشاهده نمود؛ زيرا هر قانوني كه در جهان پديد مي آيد، براساس حكمت خداي متعال مي باشد و همين موضوع ثابت مي كند كه او نسبت به بندگانش نياز ندارد؛ زيرا كه او بي نياز مطلق است.
فرمان خداوند متعال در سرتاسر جهان هستي جاري است و نمي توان گوشه اي از جهان خلقت را مشاهده كرد كه فرمان خداي تعالي در آن حضور نداشته باشد.
مولاي بزرگوار، امام سجاد عليه السلام مي فرمايند:
«صمد كسي است كه هرگاه چيزي بخواهد، به او مي گويد:
هست شو، و او بي درنگ هستي مي يابد.
[ صفحه 85]
صمد كسي است كه اشياء را ايجاد كرد و آنها را ناهمگون و همگون و جفت آفريد و يگانگي و يكتايي را منحصر به خود گردانيد؛ نه ضدي دارد، نه همتايي، نه مانندي و نه نظيري.» [3] .
مفهوم صفت صمد، در كلام ارزنده مولاي بزرگوار عليه السلام به خوبي جلوه گر است. براساس اين مفهوم مي توان گفت كه خداوند متعال بي نياز مطلق است و هرگاه اراده كند كه مخلوقي بيافريند، بي آنكه بدان نيازي داشته باشد با اراده خود آن را مي آفريند و هرگاه بخواهد قانوني پديد آورد، بي آنكه احساس نياز كند، بي درنگ با اراده خويش ايجاد مي فرمايد.
مولاي بزرگوار عليه السلام در كلامي ديگر مي فرمايند:
«صمد كسي است كه شريك ندارد و نگهداري از چيزي او را خسته و گرانبار نمي كند و هيچ چيز از او پنهان نيست.» [4] .
در كلام ارزشمند مولاي بزرگوار عليه السلام تفسير صمد (بي نياز بودن) بسيار واضح و روشن است. براساس اين رهنمود ارزنده، مي توان دريافت كه مفهوم صمد بسيار وسيع مي باشد و تنها در بي نياز بودن خلاصه نمي شود.
در كلامي از مولاي بزرگوار، امام جواد عليه السلام مفهوم كلمه صمد را اينگونه بيان مي فرمايند:
«صمد به مفهوم سيد مصمود اليه است و آن يعني بزرگي كه تمام موجودات عالم در حوائج كوچك و بزرگ به او مراجعه مي كنند و محتاج او هستند.» [5] .
مفهوم كلمه ي صمد براساس تفسير امام بزرگوار عليه السلام عبارت از نيازمند بودن تمام مخلوقات به خداوند متعال مي باشد. خداوند، قادر متعالي است كه همه ي پديده هاي هستي به او نيازمند مي باشند و او هيچگونه نيازي به مخلوقات خود ندارد.
تفسير ديگري از كلمه ي صمد توسط مولاي بزرگوار امام حسين عليه السلام بيان گرديده است كه مطالعه ي آن مي تواند ما را در بهتر شناختن اين صفت خداي تعالي ياري نمايد.
[ صفحه 86]
وهب بن قرشي از مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام از پدران بزرگوارشان عليهماالسلام روايت نموده كه اهل بصره به مولاي بزرگوار، امام حسين بن علي عليه السلام نامه اي نوشته و در آن از كلمه ي صمد پرسيدند.
آن بزرگوار در پاسخ آنها اين نامه را نوشتند:
«بسم الله الرحمن الرحيم
اما بعد، در قرآن خوض مكنيد و در آن به مجادله نپردازيد و در آن بدون علم سخن مگوئيد، زيرا از جدم رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم شنيدم كه فرمودند:
هر كس درباره ي قرآن چيزي و (سخني) بدون علم بگويد جايگاهش در آتش است. و خداي سبحان خود الصمد را تفسير كرده و مي فرمايد:
الله احد، الله الصمد
و سپس در تفسير الصمد فرموده است:
لم يلد و لم يولد و لم يكن له كفوا احد
«نه فرزند آرد و نه از كسي زاده است.» [6] .
تفسير امام بزرگوار عليه السلام و پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم از مفهوم صمد، همان مفهومي است كه قبلا توسط مولاي بزرگوار، امام جواد عليه السلام بيان گرديد. در اين تفسير، مفهوم صمد با عبارات قرآن كريم تفسير شده است كه خداوند متعال خود آن را در سوره توحيد بيان فرموده است.
مفهوم بي نياز بودن در اين عبارات، به طور تلويحي مشخص مي باشد؛ زيرا خداوند متعال بي نيازي است كه نياز به متولد شدن ندارد و نيز نيازي به فرزنددار شدن در او نيست، زيرا كه اين ويژگيها، از نيازهاي مخلوقات مي باشد و چنين نيازهايي در خداوند متعال وجود ندارد.
[ صفحه 87]
پاورقي
[1] ما كان قوم قط في غض نعمة من عيش فزال عنهم الا بذنوب اجترحوها، لأن الله ليس بظلام للعبيد. (ميزان الحكمه، ج 8، ص 3643).
[2] لأنه لا يفعل الا ما كان حكمة و صوابا (همان، ج 8، ص 3661).
[3] الصمد؛ هو الذي اذا أراد شيئا قال له؛ كن فيكون، و الصمد الذي أبدع الاشياء فخلقها أضدادا و أشكالا و أزواجا و تقرد بالوحدة بلا ضد و لا شكل و لا مثل و لا ند (ميزان الحكمه، ج 8، ص 3667).
[4] الصمد؛ الذي لا شريك له، و لا يؤده حفظ شي ء، و لا يعزب عنه شي ء (همان، ج 8، ص 3667).
[5] السيد المصمود اليه في القليل و الكثير. (اسماء الحسني، ص 22).
[6] بسم الله الرحمن الرحيم، اما بعد فلا تخوضوا في القرآن و لا تجادلوا فيه و لا تتكلموا فيه بغير علم فقد سمعت جدي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم يقول: من قال في القرآن بغير علم فليتبوأ مقعده من النار و أنه سبحانه قد فسر الصمد فقال: الله احد، الله الصمد، ثم فسره فقال: لم يلد و لم يولد و لم يكن له كفوا أحد. (تفسير الميزان، ج 40، ص 454).