بايد دانست كه به حسب فطرت و جبلت، قلب به هر چه علاقه و محبت پيدا كرد، قبله ي توجه آن همان محبوب است. و اگر اشتغال به امري مانع از تفكر در حال محبوب و جمال مطلوب شود به مجرد آنكه آن اشتغال كم شود و آن مانع از ميان برخيزد، فورا قلب به سوي محبوب خود پرواز نموده، متعلق به دامن آن شود.

اهل معارف و صاحبان جذبه ي الهيه اگر داراي قوت قلب باشند و متمكن در جذبه و حب باشند، در هر مرآتي جمال محبوب و در هر موجودي كمال مطلوب را مشاهده نموده و «ما رأيت شيئا الا [و] رأيت الله فيه و معه» [1] گويند. و اگر سرور آنها فرمايد: «ليغان علي قلبي و اني لأستغفرالله في



[ صفحه 39]



كل يوم سبعين مرة» [2] براي آنست كه جمال محبوب را در مرأت [3] ، خصوصا مرائي كدره چون مرآت بوجهلي ديدن، خود كدورت براي كمل است. و اگر قلب آنها قوي نباشد و اشتغال به كثرات مانع از حضور شود، به مجرد آن كه آن اشتغال كم شود طائر قلوب آنها به آشيانه ي قدس خود پرواز كند و دست آويز جمال جميل گردد.

و طالبان غير حق، كه در نظر اهل معرفت همه طالب دنيا هستند، نيز هر چه مطلوب آنها است به همان متوجه و متعلقند. آنها نيز اگر در حبل مطلوب خود مفرطند و حب دنيا مجامع قلوب آنها را گرفته، هيچگاه از توجه به آن مسلوب نشوند و در هر حال و هر چيز با جمال محبوب خود به سر برند. و اگر حب آنها كمتر باشد، در وقت فراغت، قلب آنها به محبوب خود رجوع كند.

آنان كه حب مال و رياست و شرف در دل آنها است در خواب نيز مطلوب خود را مي بينند و در بيداري به فكر محبوب خود به سر مي برند؛ و مادامي كه در اشتغال به دنيا به سر مي برند با محبوب خود هم آغوشند؛ و چون وقت نماز شود، دل حالت فراغتي مي يابد و فورا متعلق به محبوب خود مي شود، گويي تكبيرة الاحرام، كليد در دكان يا رافع حجاب بين او و محبوب او است؛ يك وقت به خود مي آيد كه سلام نماز را گفته، در صورتي كه هيچ توجه به آن نداشته، همه اش را با فكر دنيا هم آغوش بوده. اينست كه چهل - پنجاه سال نماز، ما را در دل اثري جز ظلمت و كدورت نيست.

و آنچه بايد معراج قرب حضرت حق و مايه ي انس به آن مقام مقدس باشد، ما را از ساحت قرب مهجور و از عروج به مقام انس فرسنگ ها دور



[ صفحه 40]



كرده. اگر نماز ما بويي از عبوديت داشت، ثمره اش خاكساري و تواضع و فروتني بود، نه عجب و خودفروشي و كبر و افتخار كه هر يك براي هلاكت و شقاوت انسان سببي مستقل و موجبي منفرد است.

بالجمله، دل ما چون با حب دنيا آميخته شده و مقصد و مقصودي جز تعمير آن ندارد، ناچار اين حب مانع از فراغت قلب و حضور آن در محضر قدس شود. و علاج اين مرض مهلك و فساد خانمان سوز با علم و عمل نافع است.