و از اين احاديث و احاديث ديگر استفاده ي ادب ديگر شود كه آن نيز از مهمات باب رياضت است. و آن عبارت از مراعات است. و آن چنان است كه سالك در هر مرتبه كه هست، چه در رياضات و مجاهدات علميه يا نفسانيه يا عمليه، مراعات حال خود را بكند و با رفق و مدارا با نفس رفتار نمايد و زايد بر طاقت و حالت خود تحميل آن نكند؛ خصوصا براي جوان ها و تازه كارها اين مطلب از مهمات است كه ممكن است اگر جوان ها با رفق و مدارا با نفس رفتار نكنند و حظوظ طبيعت را به اندازه ي احتياج آن از طرق محلله ادا نكنند، گرفتار خطر عظيمي شوند كه جبران آن را نتوانند كرد؛ و آن خطر، آن است كه گاه نفس به واسطه ي سخت گيري فوق العاده و عنان گيري بي اندازه، عنان گسيخته شود و زمام اختيار را از دست بگيرد و اقتضائات طبيعت كه متراكم شده، و آتش تيز شهوت كه در تحت فشار بي اندازه ي رياضت واقع شود، ناچار محترق شود و مملكت را بسوزاند. و اگر خداي نخواسته سالكي عنان گسيخته شود يا زاهدي بي اختيار شود، چنان در پرتگاه افتد كه روي نجات را هرگز نبيند و به طريق سعادت و رستگاري هيچ گاه عود نكند.

پس، سالك چون طبيب حاذقي بايد نبض خود را در ايام سلوك بگيرد و از روي اقتضائات احوال و ايام سلوك با نفس رفتار كند؛ و در ايام اشتعال شهوت كه غرور جواني است طبيعت را به كلي منع از حظوظش ننمايد، و با طرق مشروعه آتش شهوت را فرو نشاند كه فرو نشاندن شهوت به طريق امر الهي، اعانت كامل در سلوك راه حق كند.

پس، نكاح و زواج كند كه از سنن بزرگ الهي است كه علاوه بر آن كه مبدأ بقاء نوع انساني است، در سلوك راه آخرت نيز مدخليت به سزا دارد. و از اين جهت رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند: «كسي كه تزويج كند، نصف



[ صفحه 27]



دينش را احراز نموده». [1] و در حديث ديگر است كه «كسي كه دوست دارد ملاقات كند خدا را پاك و پاكيزه، ملاقات كند او را با زوجه». [2] و از رسول اكرم نيز منقول است كه «اكثر اهل آتش عزبها هستند.» [3] .

و در حديث است كه حضرت اميرمؤمنان فرمودند: «جماعتي از اصحاب بر خود حرام كردند زنها را و افطار در روز و خواب در شب را. ام سلمه خبر داد به حضرت رسول اكرم؛ آن سرور تشريف آوردند نزد آن ها فرمودند: «آيا شما اعراض مي كنيد از زنها؟ همانا من نزد زنها مي روم و روز تناول مي كنم و شب خواب مي روم، و كسي كه از سنت من اعراض كند از من نيست و خداي تعالي فرو فرستاد: (لا تحرموا طيبات ما احل الله لكم و لا تعتدوا ان الله لا يحب المعتدين، و كلوا مما رزقكم الله حلالا طيبا و اتقوا الله الذي انتم به مؤمنون). [4] .

بالجمله، بر سالك راه آخرت مراعات احوال ادبار و اقبال نفس لازم است؛ و چنانچه از حظوظ نبايد مطلقا جلوگيري كند - كه منشأ مفاسد عظيم است - نبايد در سلوك از جهت عبادات و رياضات عمليه به نفس سخت گيري كند و آن را در تحت فشار قرار دهد؛ خصوصا در ايام جواني و ابتداء سلوك كه آن نيز منشأ انضجار و تنفر نفس شود و گاه شود كه انسان را از ذكر حق منصرف كند.

و در احاديث شريفه اشاره به اين معني بسيار است، چنانچه در كافي



[ صفحه 28]



شريف است كه حضرت صادق عليه السلام فرمودند: «من در ايام جواني جديت و اجتهاد در عبادت نمودم، پدرم به من فرمود: اي فرزند! كمتر از اين عمل كن؛ زيرا كه خداي عزوجل وقتي كه دوست داشته باشد بنده اي را، راضي شود از او به كم.» [5] و قريب به اين مضمون در حديث ديگر است. [6] .

و نيز در روايت كافي است كه حضرت ابي جعفر از حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم حديث كند كه فرمود: «همانا اين دين محكم است؛ داخل آن شويد با رفق و مدارا، و عبادت خدا را مبغوض بندگان خدا نكنيد تا مثل سوار مفرطي باشيد كه نه سفر را قطع مي كند و نه پشت به مركوب خود باقي مي گذارد». [7] و در حديث ديگر است كه «عبادت پروردگار را مبغوض نفس خود مكن.» [8] .