بدان كه عمده ي احوال صلوة سه حال است، كه ساير اعمال و افعال



[ صفحه 350]



مقدمات و مهيئات آنها است: اول قيام؛ و دوم ركوع؛ و سوم سجود. و اهل معرفت اين سه را اشاره به توحيدات ثلاثه دانند. و ما در سر الصلوة آن مقامات را حسب ذوق عرفاني مذكور داشتيم. و اينك با لساني ديگر بيان اين منازل كنيم كه با عامه مناسبتي داشته باشد.

پس گوييم كه چون صلوة معراج كمالي مؤمن و مقرب اهل تقوي است، متقوم به دو امر است كه يكي مقدمه ي ديگر است:

اول، ترك خودبيني و خودخواهي؛ كه آن، حقيقت و باطن تقوي است.

و دوم، خداخواهي و حق طلبي؛ كه آن، حقيقت معراج و قرب است. و لهذا در روايات شريفه است كه الصلوة قربان كل تقي. [1] چنانچه قرآن شريف نيز نور هدايت است ولي براي متقين: ذلك الكتاب لا ريب فيه هدي للمتقين. [2] .

بالجمله، در اين سه مقام كه مقام قيام و ركوع و سجود است، اين دو مقام به تدريج حاصل شود. پس، در حال «قيام» ترك خودبيني است به حسب مقام فاعليت؛ و رؤيت فاعليت حق و قيوميت حق مطلق است. و در «ركوع» ترك خودبيني است به حسب مقام صفات و اسماء؛ و رؤيت مقام اسماء و صفات حق است. و در «سجود» ترك خودبيني است مطلقا و خداخواهي و خداطلبي است مطلقا. و جميع منازل سالكين از شئون اين مقامات ثلاثه است؛ چنانچه بر اهل بصيرت و اصحاب عرفان و سلوك واضح است.

و چون سالك در اين مقامات توجه به اين نمود كه سر اين اعمال توحيدات ثلاثه است، هر يك از مقامات كه دقيقتر و لطيفتر است سالك را مراقبت بيشتر ضرور است. و البته خطر مقام بالاتر و لغزشش بيشتر است.



[ صفحه 351]



پس، در مقام ركوع چون سالك را دعوي آن است كه در دار وجود علم و قدرت و حيوة و اراده اي جز از حق نيست و اين دعوي بسيار بزرگ و مقام بسيار دقيقي است و از امثال ما اين دعاوي نشايد، به باطن ذات بايد به درگاه مقدس حق روي تضرع و مسكنت و ذلت آوريم و عذر قصور و تقصير خواهيم، و نقصان خود را به عين عيان و شهود وجدان دريابيم؛ شايد كه از مقام مقدس توجهي و عنايتي شود و حال اضطرار اسباب دستگيري ذات مقدس شود - امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء. [3] .