بدان كه روح اعظم، كه خلقي اعظم از ملائكة الله يعني در مرتبه ي اول از ملائكة الله واقع است و اشرف و اعظم از همه است، و ملائكة الله مجرده ي قطان عالم جبروت از مقام خود تجافي نكنند، و از براي آنها نزول و صعود به آن معني كه از براي اجسام است مستحيل است؛ زيرا كه مجرد از لوازم اجسام مبري است و منزه است. پس تنزل آنها، چه در مرتبه ي قلب يا صدر يا حس مشترك ولي، و چه در بقاع ارض و كعبه و حول قبر رسول خدا صلي الله عليه و آله، و چه در بيت المعمور باشد، به طريق تمثل ملكوتي يا ملكي است؛ چنانچه خداي تعالي در باب تنزل «روح الامين» بر حضرت مريم عليهاالسلام فرمايد: فتمثل لها بشرا سويا. [1] چنانچه براي اولياء و كمل نيز تمثل ملكوتي و تروح جبروتي ممكن است. پس، ملائكة الله را قوه و قدرت دخول در ملك و ملكوت است به طور تمثل؛ و كمل اولياء را قدرت بر دخول در ملكوت و جبروت است به طور تروح و رجوع از ظاهر به باطن. و تصديق اين معني سهل است براي كسي كه حقايق مجردات را، چه مجرد ملكوتي يا جبروتي و چه نفوس ناطقه كه نيز از مجردات جبروتيه يا ملكوتيه هستند، فهميده باشد و مراحل وجود و مظاهر آنها و نسبت ظاهر به باطن و باطن به ظاهر را تصور نموده باشد.

و بايد دانست كه تمثل «جبروتيين» و «ملكوتيين» در قلب و صدر و حس بشر ممكن نيست مگر پس از خروج او از جلبات بشريت و تناسب او با آن عوالم؛ و الا مادامي كه نفس مشتغل به تدبيرات ملكيه است و از آن عوالم غافل است، ممكن نيست اين مشاهدات يا تمثلات براي او دست دهد. بلي، گاهي شود كه به اشاره ي يكي از اولياء نفس را از اين عالم انصرافي حاصل شود و به قدر لياقت از عوالم غيب ادراكي معنوي يا صوري نمايد. و



[ صفحه 343]



گاه شود كه به واسطه ي بعضي امور هائله، مثلا، از براي نفس انصرافي از طبيعت حاصل شود و نمونه اي از عالم غيب ادراك كند؛ چنانچه شيخ الرئيس قضيه ي آن شخص ساده لوح را كه در حج بيت الله برات آزادي از آتش جهنم گرفته بود، نقل كند. و شيخ عارف، محيي الدين، نيز نظير اين قضيه را نقل نمايد. [2] و اينها نيز از انصراف نفوس است از ملك، و توجه ملكوتي است. و گاه شود كه نفوس اولياء كمل پس از انسلاخ از عوالم و مشاهده ي روح اعظم يا ساير ملائكة الله به واسطه ي قوت نفس، به خود آيند و حفظ حضرات غيب و شهادت كنند؛ و در اين صورت، در تمام نشئات در آن واحد حقايق جبروتيين را مشاهده كنند. و گاه شود كه به قدرت خود ولي كامل تنزل ملائكه حاصل شود. والله العالم.