و اما احتمال ديگر كه ليلة القدرش گويند: براي آن كه در آن تقدير امور ايام سنه شود. پس، بدان كه حقيقت «قضا» و «قدر» و كيفيت آن، و مراتب ظهور آن، از اجل و اشرف علوم الهيه است؛ و از باب كمال دقت و لطافت آن، غور در اطراف آن براي نوع مردم منهي و موجب حيرت و ضلالت است.

و از اين جهت، اين حقيقت را از اسرار شريعت و ودايع نبوت بايد شمرد، و از بحث دقيق در اطراف آن بايد صرف نظر كرد. و ما اشاره به يك مبحث آن، كه مناسب اين مقام است، مي كنيم. و آن آن است كه با آن كه تقدير امور در علم حق تعالي در ازل آزال شده و از امور تدريجيه نسبت به مقام منزه علم ربوبي نيست، معني «تقدير» در هر سال، در ليله ي معينه، چيست؟

بدان كه از براي «قضا» و «قدر» مراتبي است كه به حسب آن مراتب و نشئآت احكام آنها متفاوت شود. مرتبه اولي از آن، حقايقي است كه در حضرت علم به تجلي به «فيض اقدس» تبع ظهور اسماء و صفات تقدير و اندازه گيري شود. و بعد از آن در اقلام عاليه و الواح عاليه، حسب ظهور، به تجلي فعلي تقدير و تحكيم شود. و در اين مراتب تغييرات و تبديلاتي واقع نشود. و قضاي حتم لايبدل، حقايق مجرده ي واقعه در حضرات اعيان و نشئه ي علميه و نازله در اقلام و الواح مجرده است. و پس از آن، حقايق به صور



[ صفحه 327]



برزخيه و مثاليه در الواح ديگر و عالم نازلتر ظهور كند، كه آن عالم «خيال منفصل» و «خيال الكل» است، كه به طريقه ي حكماء اشراق آن عالم را عالم «مثل معلقه» گويند. و در اين عالم تغييرات و اختلافاتي ممكن الوقوع بلكه واقع است. و پس از آن، تقديرات و اندازه گيري ها به توسط ملائكه ي موكله به عالم طبيعت است؛ كه در اين لوح قدر تغييرات دائمي و تبديلات هميشگي است، بلكه خود صورت سياله و حقيقت متصرمه و متدرجه است. و در اين لوح، حقايق قابل شدت و ضعف، و حركات قابل سرعت و بطؤ و زياده و نقيصه اند؛ و معذلك، وجهه ي «يلي اللهي» و وجهه ي غيبي همين اشيا، كه جهت تدلي به حق است و صورت ظهور «فيض منبسط» و «ظل ممدود» است و حقيقت «علم فعلي» حق است، به هيچ وجه تغيير و تبديل در آن راه ندارد.

بالجمله، كليه ي تغييرات و تبديلات و زيادي آجال و تقدير ارزاق نزد حكماء در لوح «قدر علمي» كه «عالم مثال» است - و نزد نويسنده در لوح «قدر عيني» كه محل خود تقديرات است - به دست ملائكه ي موكله به آن واقع شود.

بنابراين، مانعي ندارد كه چون «ليلة القدر» ليله ي توجه تام ولي كامل و ظهور سلطنت ملكوتيه ي او است، به توسط نفس شريف ولي كامل و امام هر عصر و قطب هر زمان - كه امروز حضرت بقية الله في الارضين، سيدنا و مولانا و امامنا و هادينا، حجة بن الحسن العسكري ارواحنا لمقدمه فداء است - تغييرات و تبديلات در عالم طبع واقع شود. پس، هر يك از جزئيات طبيعت را خواهد بطيئ الحركة كند، و هر يك را خواهد سريع كند، و هر رزقي را خواهد توسعه دهد، و هر يك را خواهد تضييق كند. و اين اراده اراده ي حق است، و ظل و شعاع اراده ي ازليه و تابع فرامين الهيه است؛ چنانچه ملائكة الله نيز از خود تصرفي ندارند و تصرفات همه، بلكه تمام ذرات وجود، تصرف الهي و از آن لطيفه ي غيبيه ي الهيه است - فاستقم كما امرت. [1] .

و اما آنچه گفته شده در احتمال ديگر، وجه تسميه ي «ليلة القدر» كه چون



[ صفحه 328]



زمين از ملائكه تنگ شود ليلة القدرش گويند. اين وجه گرچه بعيد است، هر چند اعجوبه ي زمان، خليل بن احمد [2] رضوان الله عليه، فرموده، آنچه مورد بحث توان بود آن است كه ملائكة الله از سنخ عالم طبيعت و ماديت نيستند؛ پس، معناي تنگي زمين چيست؟ بدان كه نظير اين مطلب در روايات شريفه وارد شده؛ مثل، قضيه ي تشييع سعد بن معاذ [3] رضي الله عنه، و مثل فرش نمودن ملائكه بالهاي خود را براي طالب علم. [4] و اين يا از باب تمثل ملائكه است به صور مثاليه و تنزل آنها است از عالم غيب به عالم مثال و تضييق ملكوت ارض است، يا تمثل ملكي آنها است در ملك ارض؛ گرچه باز اين تمثل را چشمهاي طبيعي حيواني نبيند. بالجمله، تضييق به اعتبار تمثلات «مثاليه» يا «ملكيه» است.