بدان كه براي هر يك از موجودات عوالم غيب و شهادت و دنيا و آخرت مبدأ و معادي است. گرچه مبدأ و مرجع كل هويت الهيه است، ولكن چون ذات مقدس حق جل وعلا را من حيث هو بي حجاب اسماء تجلي بر موجودات عاليه يا سافله نيست، و به حسب اين مقام كه لا مقامي است بي اسم و رسم و متصف به اسماء ذاتيه و صفاتيه و افعاليه نيست و احدي از موجودات را با او تناسبي نيست و ارتباط و اختلاطي نمي باشد اين التراب و رب الارباب [1] - چنانچه تفصيل اين لطيفه را در مصباح الهداية [2] .



[ صفحه 293]



مستقصي دادم - پس مبدئيت و مصدريت ذات مقدسش در حجب اسمائيه است، و اسم در عين حال كه عين مسمي است حجاب او نيز هست؛ پس، تجلي در عوالم غيب و شهادت به حسب اسماء و در حجاب آنها است؛ و از اين جهت ذات مقدس را در جلوه ي اسماء و صفات تجلياتي است در حضرت علميه كه تعينات آنها را اهل معرفت «اعيان ثابته» گويند. و بنابراين، هر تجلي اسمي را در حضرت علمي عين ثابتي لازم است؛ و هر اسمي را به تعين علمي، در نشئه ي خارجيه مظهري است كه مبدأ و مرجع آن مظهر همان اسمي است كه مناسب با آن است؛ و رجوع هر يك از موجودات از عالم كثرت به غيب آن اسمي كه مصدر و مبدأ آن است، عبارت از «صراط مستقيم» آن است؛ پس، از براي هر يك سير و صراطي است مخصوص و مبدأ و مرجعي است مقدر در حضرت علم طوعا او كرها. و اختلاف مظاهر و صراطها به اختلاف ظاهر و حضرات اسماء است.

و بايد دانست كه «تقويم» انسان در اعلي عليين، جمع اسمائي است؛ و به همين جهت تا «اسفل سافلين» مردود شده و «صراط» او از «اسفل سافلين» شروع و به «اعلا عليين» ختم شود. و اين صراط آنهايي است كه حق تعالي به آنها انعام فرموده به نعمت مطلقه، كه آن نعمت كمال جمع اسمائي است كه بالاترين نعمتهاي الهيه است. و صراطهاي ديگر، چه صراط سعداء و «منعم عليهم» باشد و چه صراطهاي اشقياء باشد، به قدر نقصان از فيض نعمت مطلق داخل در يكي از دو طرف افراط و تفريط خواهد بود. پس صراط انسان كامل فقط صراط «منعم عليهم» به قول مطلق است. و اين صراط بالاصاله مختص به ذات مقدس نبي ختمي است، و براي ديگر اولياء و انبياء بالتبعيه ثابت است. و فهم اين كلام با آن كه نبي اكرم ختم نبيين است محتاج به فهم حضرات «اسماء» و «اعيان» است، كه كفيل آن رساله ي مصباح الهدايه



[ صفحه 294]



است. والله الهادي الي سبيل الرشاد.