قوله تعالي: اهدنا الصراط المستقيم... الخ بدان اي عزيز كه چون در سوره ي شريفه ي «حمد» اشاره به كيفيت سلوك ارباب معرفت و ارتياض است و تا اياك نعبد تمام كيفيت سلوك من الخلق الي الحق است، چنانچه سالك از تجليات افعاليه به تجليات صفاتيه واز آن به تجليات ذاتيه ترقي نمود و از حجب نورانيه و ظلمانيه خارج و به مقام حضور و مشاهده واصل گرديد، پس مرتبه ي فناي تام حاصل و استهلاك كلي رخ داد. و چون سير الي الله تمام شد به غروب افق عبوديت و طلوع سلطنت مالكيت در مالك يوم الدين؛ پس در منتهاي اين سلوك، حالت تمكن و استقراري رخ دهد و سالك به خود آيد و مقام صحو حاصل شود و توجه به مقام خود كند، ولكن به تبع توجه به حق؛ به عكس حال رجوع الي الله كه توجه به حق تبع توجه به خلق بود. و به عبارت ديگر، در حال سلوك الي الله در حجاب خلقي حق را مي ديد؛ و پس از رجوع از مرتبه ي فناي كلي كه در مالك يوم الدين حاصل شد، در نور حق خلق را مشاهده مي كند؛ و از اين جهت اياك نعبد گويد به تقديم ضمير «ايا» و «كاف» خطاب بر ذات خود و عبادت خود. و چون اين حال را ممكن است ثباتي نباشد و لغزش در اين مقام نيز متصور است، ثبات و لزوم خود را از حق تعالي طلب كند به قوله اهدنا اي، الزمنا - چنانچه تفسير شده است.

و بايد دانست كه اين مقام كه ذكر شد و اين تفسير كه بيان شد، براي كمل از اهل معرفت است؛ كه مقام اول آنها آن است كه در مقام رجوع از سير الي الله، حق تعالي حجاب آنها از خلق شود؛ و مقام كمال آنها حالت



[ صفحه 287]



برزخيت كبري است كه نه خلق حجاب حق شود - چون ما محجوبان - و نه حق حجاب خلق شود - چون واصلان مشتاق و فانيان مجذوب. پس «صراط مستقيم» آنها عبارت از اين حالت برزخيت متوسط بين النشأتين است كه صراط حق است. و بنابراين، مقصود از الذين انعمت عليهم همين كساني هستند كه حق تعالي با تجلي به «فيض اقدس» در حضرت علميه تقدير استعداد آنها را فرموده، و پس از فناء كلي آنها را به مملكت خود ارجاع نموده. و مغضوب عليهم - بنابراين تفسير - محجوبان قبل از وصولند و ضالين فانيان در حضرتند.

و اما غير كمل، پس اگر وارد سلوك نشده اند، اين امور درباره ي آنها صحتي ندارد، و «صراط» آنها صراط ظاهر شريعت است؛ و از اين جهت تفسير شده است «صراط مستقيم» به «دين» و «اسلام» و امثال آن. و اگر از اهل سلوكند، مقصود از «هدايت» راه نمايي، و از «صراط مستقيم» نزديكتر راه وصول الي الله است، كه آن راه رسول الله و اهل بيت او است؛ چنانچه تفسير شده است به رسول خدا و ائمه ي هدي و اميرالمؤمنين عليهم الصلوة و السلام. و چنانچه در حديث است كه رسول خدا خطي مستقيم كشيدند و در اطراف آن خطوطي كشيدند و فرمودند: «اين خط وسط مستقيم از من است.» [1] و شايد «امت وسط» كه خداي تعالي فرموده: جعلناكم امة وسطا [2] وسطيت به قول مطلق و به جميع معاني باشد، كه از آن جمله وسطيت معارف و كمالات روحيه است كه مقام برزخيت كبري و وسطيت عظمي است؛ و لهذا اين مقام اختصاص دارد به كمل از اولياء الله. و از اين جهت، در روايت وارد شده كه مقصود از اين آيه ائمه ي هدي عليهم السلام هستند؛ چنانچه حضرت باقر عليه السلام به يزيد بن معاويه عجلي



[ صفحه 288]



مي فرمايد: «ماييم امت وسط، و ماييم شهداء خدا بر خلق.» [3] و در روايت ديگر فرمايد: «به سوي ما رجوع كند غالي و به ما ملحق شود مقصر.» [4] و در اين حديث اشاره به آنچه ذكر شد فرموده است.