بدان اي عبد سالك كه حصر «عبادت» و «استعانت» به حق نيز از مقامات موحدين و مدارج كامله ي سالكين نيست؛ زيرا كه در آن دعوي است كه منافي با توحيد و تجريد است؛ بلكه رؤيت عبادت و عابد و معبود و مستعين و مستعان به و استعانت منافي با توحيد است. و در توحيد حقيقي كه به قلب سالك جلوه كند، اين كثرات مستهلك و رؤيت اين امور مضمحل است.

بلي، كساني كه از جذبه ي غيبيه به خود آمده و مقام صحو براي آنها حاصل شده، كثرت حجاب آنها نيست. زيرا كه مردم چند طايفه اند:

گروهي محجوبانند؛ چون ما بيچارگان فرورفته در حجب ظلماني طبيعت.

و گروهي سالكانند، كه مسافر الي الله و مهاجر به سوي بارگاه قدسند.

و گروهي واصلانند، كه از حجب كثرت خارج و اشتغال به حق دارند و از خلق غافل و محجوبند؛ و از براي آنها صعق كلي و محو مطلق حاصل



[ صفحه 282]



شده.

و يك گروه راجعان الي الخلق هستند، كه سمت مكمليت و هادويت دارند؛ چون انبياء عظام و اوصياء آنها عليهم السلام. و اين طايفه با آن كه در كثرت واقع و به ارشاد خلق مشغولند، كثرت حجاب آنها نيست و از براي آنها مقام برزخيت است.

بنابراين اياك نعبد و اياك نستعين به حسب حالات اين طوايف فرق مي كند: پس، از ما محجوبان صرف ادعا و صورت است. پس، اگر تنبه بر حجاب خود پيدا كنيم و نقصان خود را دريابيم، به هر اندازه اي كه از نقصان خود مطلع شويم، عبادت ما نورانيت پيدا كند و مورد عنايت حق تعالي شود. و از سالكان به اندازه ي قدم سلوك نزديك به حقيقت است. و از واصلان نسبت به رؤيت حق حقيقت است؛ و نسبت به رؤيت كثرت صرف صورت و جري بر عادت است. و از كاملان صرف حقيقت است؛ پس نه آنها حجاب حقي دارند و نه حجاب خلقي.