بدان كه اهل ظاهر در نكته ي ذكر نعبد و نستعين به صيغه ي متكلم مع الغير، با آن كه عابد واحد است، نكاتي گفته اند.

از آن جمله آن كه عابد را حيله اي شرعيه به نظر رسيده كه به وسيله ي آن عبادتش مقبول درگاه حق تعالي افتد. و آن، آن است كه عبادت خود را در ضمن عبادت ساير مخلوق، كه از جمله ي آنها است كمل از اولياء كه حق تعالي عبادت آنها را قبول مي فرمايد، تقديم بارگاه قدس و دستگاه رحمت كند تا به اين وسيله عبادت او نيز ضمنا قبول شود؛ زيرا كه از عادت كريم نيست كه تبعض صفقه كند.

و از آن جمله آن كه چون تشريع نماز در اول امر به جماعت بوده از اين جهت به لفظ جمع ادا شده.

و ما در سر جملي اذان و اقامه نكته اي گفتيم كه از آن، كشف اين سر تا اندازه اي مي شود. و آن آن است كه اذان اعلان قواي ملكيه و ملكوتيه ي سالك است براي حضور در محضر؛ و اقامه به پا داشتن آنها است در حضور. و چون سالك قواي ملكيه و ملكوتيه ي خود را در محضر حاضر نمود و قلب كه پيشواي آنها است به سمت امامت به پاي خداست ف قد قامت الصلاة و المؤمن وحده جماعة، [1] پس نعبد و نستعين و اهدنا، تمام به واسطه ي اين جمعيت حاضره در محضر قدس است. و در روايات و ادعيه ي صادره از اهل بيت عصمت و طهارت، كه سرچشمه ي عرفان و شهودند، اشاره به اين معني شده است.

و وجه ديگر كه به نظر نويسنده مي رسد، آن است كه چون سالك در الحمد لله جميع محامد و اثنيه را از هر حامد و ثناجويي در ملك و ملكوت، مقصور و مخصوص به ذات مقدس حق نمود، و نيز در مدارك ائمه ي برهان و



[ صفحه 280]



قلوب اصحاب عرفان به ظهور پيوسته كه تمام دائره ي وجود - بملكها و ملكوتها و قضها و قضيضها - حيوة شعوري ادراكي حيواني بل انساني دارند و حامد و مسبح حق تعالي از روي استشعار و ادراكند و در فطرت تمام موجودات - خصوصا نوع انساني - خضوع در پيشگاه مقدس كامل و جميل علي الاطلاق ثبت و ناصيه ي آنها در آستانه ي قدسش بر خاك است، چنانچه در قرآن شريف فرمايد: و ان من شي ء الا يسبح بحمده ولكن لا تفقهون تسبيحهم [2] و ديگر آيات شريفه و اخبار معصومين كه مشحون از اين لطيفه ي الهيه است مؤيد برهان حكمي متين است، پس چون سالك الي الله به قدم استدلال برهاني يا ذوق ايماني يا مشاهده ي عرفاني اين حقيقت را دريافت، در هر مقامي كه هست دريابد كه جميع ذرات وجود و سكنه ي غيب و شهود عابد معبود علي الاطلاق و پديد آرنده ي خود را طلبكارند؛ پس، با صيغه ي جمع اظهار كند كه جميع موجودات در همه ي حركات و سكنات خود عبادت ذات مقدس حق تعالي كنند و از او استعانت جويند.