قوله تعالي: اياك نعبد و اياك نستعين بدان اي عزيز كه چون بنده ي سالك در طريق معرفت تمام محامد و مدايح را مختص به ذات مقدس حق دانست و قبض و بسط وجود را از او دانست و ازمه ي امور را در اول و آخر و مبدأ و منتهي به يد مالكيت او دانست و توحيد ذات و افعال در قلبش تجلي نمود، حصر عبادت و استعانت را به حق كند و جميع دار تحقق را طوعا و كرها خاضع ذات مقدس بيند و در دار تحقق قادري نبيند تا اعانت را به او نسبت دهد. و اين كه بعضي از اهل ظاهر گفته اند حصر عبادت حقيقي است و حصر استعانت حقيقي نيست - زيرا كه استعانت به غير حق نيز مي شود و در قرآن شريف نيز فرمايد: تعاونوا علي البر و التقوي [1] و مي فرمايد: استعينوا بالصبر و الصلوة [2] و نيز معلوم است بالضرورة كه سيره ي نبي اكرم و ائمه ي هدي عليهم السلام و اصحاب آنها و مسلمين بر استعانت از غير حق بوده در غالب امور مباحه، مثل استعانت به دابه و خادم و زوجه و رفيق و رسول و اجير و غير ذلك - كلامي است با اسلوب اهل ظاهر. و اما كسي كه از توحيد فعلي حق تعالي اطلاع دارد و



[ صفحه 277]



نظام وجود را صورت فاعليت حق تعالي مي بيند و لا مؤثر في الوجود را يا برهانا يا عيانا يافته، با چشم بصيرت و قلب نوراني حصر استعانت را نيز حصر حقيقي داند و اعانت ديگر موجودات را صورت اعانت حق داند. و بنا به گفته ي اينها، اختصاص محامد به حق تعالي نيز وجهي ندارد، زيرا كه براي ديگر موجودات - بنابراين مسلك - تصرفات و اختيارات و جمال و كمالي است كه لايق مدح و حمدند؛ بلكه احياء و اماته و رزق و خلق ديگر امور مشترك بين حق و خلق است. و اين امور در نظر اهل الله شرك، و در روايات از اين امور به شرك خفي تعبير شده؛ چنانچه اداره ي انگشتري براي ياد ماندن چيزي، از شرك خفي محسوب شده است. [3] .

بالجمله، اياك نعبد و اياك نستعين از متفرعات الحمد لله است، كه اشاره به توحيد حقيقي است. و كسي كه حقيقت توحيد در قلب او جلوه ننموده و قلب را از مطلق شرك پاك ننموده، اياك نعبد او حقيقت ندارد، و حصر عبادت و استعانت را به حق نتواند نمود، و خدا بين و خداخواه نخواهد بود. و چون توحيد در قلب جلوه نمود، به اندازه ي جلوه ي آن، از موجودات منصرف و به عز قدس حق متعلق شود تا آنجا كه مشاهده كند كه به اسم الله اياك نعبد و اياك نستعين واقع شود؛ و بعضي از حقايق انت كما اثنيت علي نفسك [4] در قلب تجلي كند.