قوله تعالي: الرحمن الرحيم بدان كه از براي جميع اسماء و صفات حق تعالي جل وعلا به طور كلي دو مقام و دو مرتبه است:

يكي، مقام اسماء و صفات ذاتيه كه در حضرت واحديت ثابت است؛ چون علم ذاتي كه از شئون و تجليات ذاتيه است، و قدرت و اراده ي ذاتيه و ديگر شئون ذاتيه.

و ديگر، مقام اسماء و صفات فعليه است كه به تجلي به «فيض مقدس» براي حق ثابت است؛ چون «علم فعلي» كه اشراقيين ثابت دانند و مناط «علم تفصيلي» را آن دانند، و جناب افضل الحكماء، خواجه نصيرالدين نضر الله وجهه، اقامه ي برهان بر آن كرده اند؛ و در اين معني كه ميزان «علم تفصيلي»



[ صفحه 267]



«علم فعلي» است، از اشراقيين تبعيت فرموده اند. [1] و اين مطلب گرچه خلاف تحقيق است، بلكه «علم تفصيلي» در مرتبه ي ذات ثابت است و كشف و تفصيل علم ذاتي از علم فعلي بالاتر و بيشتر است - چنانچه در محل خود به وجه برهان نوري ثابت و محقق است - ولي اصل مطلب كه نظام وجود علم فعلي تفصيلي حق است، ثابت و محقق است در سنت برهان و مشرب عرفان؛ گرچه مسلك اعلا و ذوق احلاي عرفاني را غير از اين طريقه ها طريقه اي است - «مذهب عاشق ز مذهبها جدا است». [2] .

بالجمله، از براي رحمت «رحمانيه» و «رحيميه» دو مرتبه و دو تجلي است: يكي در مجلاي ذات در حضرت واحديت به تجلي به فيض اقدس. و ديگر، در مجلاي اعيان كونيه به تجلي به فيض مقدس. و در سوره ي مباركه اگر «رحمن» و «رحيم» از صفات ذاتيه باشد - چنانچه ظاهرتر است - در آيه ي شريفه ي بسم الله الرحمن الرحيم اين دو صفت را تابع «اسم» توان دانست تا از صفات فعليه باشد؛ بنابراين، ابدا تكراري در كار نيست تا اين كه گفته شود براي تأكيد و مبالغه است. و به اين احتمال - و العلم عند الله - معني آيات شريفه چنين مي شود: بمشيته الرحمانية و الرحيمية الحمد لذاته الرحماني و الرحيمي. و چنانچه مقام «مشيت» جلوه ي ذات مقدس است، مقام «رحمانيت» و «رحيميت»، كه از تعينات مقام مشيت است، جلوه ي رحمانيت و رحيميت ذاتيه است. و احتمالات ديگري نيز هست كه ما ترك كرديم ذكر آن را، زيرا كه اين احتمال كه ذكر شد ظاهرتر بود.