و قرآن شريف به قدري جامع لطايف و حقايق و سراير و دقايق توحيد



[ صفحه 264]



است كه عقول اهل معرفت در آن حيران مي ماند؛ و اين، اعجاز بزرگ اين صحيفه ي نورانيه ي آسماني است، نه فقط حسن تركيب و لطف بيان و غايت فصاحت و نهايت بلاغت و كيفيت دعوت و اخبار از مغيبات و احكام احكام و اتقان تنظيم عائله و امثال آن، كه هر يك مستقلا اعجازي فوق طاقت و خارق عادت است. بلكه مي توان گفت اين كه قرآن شريف معروف به فصاحت شد و اين اعجاز در بين ساير معجزات مشهور آفاق شد، براي اين بود كه در صدر اول اعراب را اين تخصص بود و فقط اين جهت از اعجاز را ادراك كردند؛ و جهات مهمتري كه در آن موجود بود و جهت اعجازش بالاتر و پايه ي ادراكش عالي تر بود اعراب آن زمان ادراك نكردند. الآن نيز آنهايي كه هم افق آنها هستند، جز تركيبات لفظيه و محسنات بديعيه و بيانيه چيزي از اين لطيفه ي الهيه ادراك نكنند. و اما آنهايي كه به اسرار و دقايق معارف آشنا و از لطائف توحيد و تجريد باخبرند، وجهه ي نظرشان در اين كتاب الهي و قبله ي آمالشان در اين وحي سماوي همان معارف آن است و به جهات ديگر چندان توجهي ندارند. و هر كس نظري به عرفان قرآن و عرفاي اسلام كه كسب معارف از قرآن نمودند كند و مقايسه ما بين آنها با علماء ساير اديان و تصنيفات و معارف آنها كند، پايه ي معارف اسلام و قرآن را، كه اس اساس دين و ديانت و غاية القصواي بعث رسل و انزال كتب است، مي فهمد؛ و تصديق به اين كه اين كتاب وحي الهي و اين معارف معارف الهيه است براي او مؤونه ندارد.