قوله تعالي: رب العالمين «رب» اگر به معناي «متعالي» و «ثابت» و «سيد» باشد، از اسماء ذاتيه است. و اگر به معناي «مالك» و «صاحب» و «غالب» و «قاهر» باشد، از اسماء صفتيه است. و اگر به معناي «مربي» و «منعم» و «متمم» باشد، از اسماء افعاليه است.

و «عالم» اگر «ماسوي الله» كه شامل همه ي مراتب وجود و منازل غيب و شهود است باشد، «رب» را بايد از اسماء صفات گرفت. و اگر مقصود «عالم ملك» است كه تدريجي الحصول و الكمال است، مراد از آن اسم فعل است. و در هر صورت، در اينجا مقصود اسم ذات نيست. و شايد، به نكته اي، مراد از «عالمين» همين عوالم ملكيه، كه در تحت تربيت و تمشيت الهيه به كمال لايق خود مي رسد، و مراد از «رب» مربي، كه از اسماء افعال است، باشد.

و بدان كه ما در اين رساله از ذكر جهات تركيبي و لغوي و ادبي آيات شريفه خودداري مي كنيم، زيرا كه آنها را غالبا معترض شده اند. و بعض امور كه يا اصلا تعرض نشده يا ذكر ناقص از آن شده در اين جا مذكورمي گردد.



[ صفحه 258]



و بايد دانست كه اسماء «ذات» و «صفات» و «افعال» كه اشاره اي به آن شد، مطابق اصطلاح ارباب معرفت است. و بعضي از مشايخ اهل معرفت در كتاب انشاء الدوائر اسماء را تقسيم نموده به «اسماء ذات» و «اسماء صفات» و «اسماء افعال» و فرموده است:

و اسماء الذات هو: الله، الرب، الملك، القدوس، السلام، المؤمن، المهيمن، العزيز، الجبار، المتكبر، العلي، العظيم، الظاهر، الباطن، الاول، الآخر، الكبير، الجليل، المجيد، الحق، المبين، الواجد، الماجد، الصمد، المتعالي، الغني، النور، الوارث، ذوالجلال، الرقيب.

و اسماء الصفات و هي: الحي، الشكور، القهار، القاهر، المقتدر، القوي، القادر، الرحمن، الرحيم، الكريم، الغفار، الغفور، الودود، الرؤوف، الحليم، الصبور، البر، العليم، الخبير، المحصي، الحكيم، الشهيد، السميع، البصير.

و اسماء الافعال هو: المبدئ، الوكيل، الباعث، المجيب، الواسع، الحسيب، المقيت، الحفيظ، الخالق، البارء، المصور، الوهاب، الرزاق، الفتاح، القابض، الباسط، الخافض، الرافع، المعز، المذل، الحكيم، العدل، اللطيف، المعيد، المحيي، المميت، الوالي، التواب، المنتقم، المقسط، الجامع، المغني، المانع، الضار، النافع، الهادي، البديع، الرشيد. - [1] انتهي.

و در ميزان اين تقسيم گفته اند كه گرچه تمام اسماء اسماء ذات است لكن به اعتبار ظهور ذات، اسماء ذات گويند؛ و به اعتبار ظهور صفات و افعال، اسماء صفاتيه و افعاليه به آنها گويند؛ يعني، هر اعتبار ظاهرتر گرديد، اسم تابع آن است. و از اين جهت گاهي در بعضي اسماء دو يا سه اعتبار جمع شود؛ و از اين جهت از اسماء ذاتيه و صفاتيه و افعاليه يا دو از اين سه شود؛ مثل «رب» چنانچه ذكر شد. و اين مطلب در مذاق نويسنده درست نيايد و مطابق



[ صفحه 259]



ذوق عرفاني نشود. بلكه آنچه در اين تقسيم به نظر مي رسد آن است كه ميزان در اين اسماء آن است كه سالك به قدم معرفت پس از آن كه فناي فعلي براي او دست داد، حق تعالي تجلياتي كه به قلب او مي كند تجليات به اسماء افعال است؛ و پس از فناي صفاتي، تجليات صفاتيه؛ و پس از فناي ذاتي، تجليات به اسماء ذات براي او مي شود. و اگر قلب او قدرت حفظ داشت پس از صحو، آنچه كه از مشاهدات افعاليه خبر دهد اسماء افعال است؛ و آنچه كه از مشاهدات صفاتيه، اسماء صفات؛ و هكذا اسماء ذات. و اين مقام را تفصيلي است كه در اين اوراق نشايد. و آنچه را در انشاء الدوائر مذكور شده، مطابق ميزاني كه خود دست داده صحيح نيست؛ چنانچه در نظر به اسماء واضح شود.

و مي توان گفت كه اين تقسيم به «اسماء ثلاثه» در قرآن شريف نيز اشاره به آن شده. و آن آيات شريفه ي آخر سوره ي «حشر» است. قال تعالي: هو الله الذي لا اله الا هو عالم الغيب و الشهادة هو الرحمن الرحيم. [2] الي آخر الآيات الشريفة.

و اين آيات شريفه، شايد اولي آنها اشاره به اسماء ذاتيه، و دومي اشاره به اسماء صفاتيه، و سومي اشاره به اسماء افعاليه، باشد. و تقديم ذاتيه بر صفاتيه، و آن بر افعاليه، به حسب ترتيب حقايق وجوديه است و تجليات الهيه، نه به حسب ترتيب مشاهدات اصحاب مشاهده و تجليات به قلوب ارباب قلوب. و بايد دانست كه آيات شريفه را رموز ديگري است كه ذكر آن مناسب مقام نيست. و اين كه آيه ي دوم اسماء صفاتيه، و سوم افعاليه است، واضح است. و اما «عالم الغيب و الشهادة» و «رحمن» و «رحيم» از اسماء ذاتيه بودن مبني بر آن است كه «غيب» و «شهادت» عبارت از اسماء باطنه و ظاهره باشد، و «رحمانيت» و «رحيميت» از تجليات «فيض اقدس» باشد نه «فيض مقدس». و اختصاص دادن اين اسماء را به ذكر، با اينكه «حي» و



[ صفحه 260]



«ثابت» و «رب» و امثال آن به اسماء ذاتيه نزديكتر به نظر مي آيد، شايد براي احاطه ي آنها باشد؛ زيرا كه اينها از امهات اسماء هستند. والله العالم.