علماء ادب گفته اند «رحمن» و «رحيم» مشتق از «رحمت» و براي مبالغه است؛ ولي در «رحمن» مبالغه بيشتر از «رحيم» است. و قياس اقتضا مي كرد كه «رحيم» بر «رحمن» مقدم باشد، ولي چون «رحمن» به منزله ي علم شخصي و اطلاق بر ديگر موجودات نمي شود، از اين جهت مقدم شده است. و بعضي هر دو را به معني واحد گرفته و تكرار آن را محض تأكيد دانسته اند. و ذوق عرفاني، كه قرآن نيز به اعلي مراتب آن نازل شده است، مقتضي آن است كه «رحمن» بر «رحيم» مقدم باشد، زيرا كه قرآن شريف نزد اصحاب قلوب نازله ي تجليات الهيه و صورت كتبيه ي اسماء حسناي ربوبيه است. و چون اسم «رحمن» محيط ترين اسماء الهيه است پس از اسم اعظم، و به تحقيق پيوسته است نزد اصحاب معرفت كه تجلي به اسماء محيطه مقدم است بر تجلي به اسماء محاطه، و هر اسم كه محيط تر است تجلي به آن نيز مقدم است، از اين جهت، اول تجلي در حضرت واحديت، تجلي به اسم الله الاعظم است؛ و پس از آن، تجلي به مقام رحمانيت. و تجلي به رحيميت پس از تجلي به رحمانيت است؛ و همين طور، در تجلي ظهوري فعلي نيز تجلي به مقام «مشيت»، كه اسم اعظم است در اين مشهد و ظهور اسم اعظم ذاتي است، مقدم بر همه ي تجليات است. و تجلي به مقام رحمانيت كه احاطه بر جميع موجودات عالم غيب و شهادت دارد - و اشاره به آن است: رحمتي وسعت كل شي ء [1] مقدم است بر ساير تجليات؛ و اشاره به آن است: سبقت رحمته غضبه [2] به بعض وجوه.

بالجمله، چون «بسم الله» به حسب باطن و روح صورت تجليات فعليه است، و به حسب سر و سرالسر صورت تجليات اسمائيه بلكه ذاتيه است، و



[ صفحه 248]



تجليات مذكوره به مقام «الله» اولا و به مقام «الرحمن» پس از آن و به مقام «الرحيم» پس از آن است، بايد صورت لفظيه و كتبيه نيز چنين باشد تا مطابق نظام الهي و رباني باشد. و اما «رحمن» و «رحيم» در سوره ي مباركه ي «حمد» كه متأخر از «رب العالمين» است، شايد براي آن باشد كه در «بسم الله» نظر به ظهور وجود از مكامن غيب وجود است؛ و در سوره ي شريفه نظر به رجوع و بطون است؛ و در اين احتمال اشكالي است. و شايد براي اشارت به احاطه ي رحمت «رحمانيه» و «رحيميه» باشد؛ و شايد نكته ي ديگري داشته باشد. در هر صورت، اين نكته كه ذكر شد در «بسم الله» حقيق به تصديق است؛ و شايد از بركات رحمت رحيميه باشد در قلب اين ناچيز. و له الحمد علي ما انعم.