و خداي تعالي آداب عبوديت را در قرائت به چهار ركن قائم فرموده:

ركن اول «تذكر» است كه بايد در بسم الله الرحمن الرحيم حاصل شود؛ و عبد سالك تمام دار تحقق را به نظر اسمي كه فناي در مسمي است نظر كند. و قلب را عادت دهد كه در همه ي ذرات ممكنات حق جو و حق خواه شود، و فطرت تعلم اسمائي را، كه در خميره ي ذات او ثبت است به مقتضاي جامعيت نشئه و ظهور از حضرت اسم الله الاعظم - كه اشاره به آن است در قول خداي تعالي: و علم آدم الاسماء كلها [1] - به مرتبه ي فعليت و ظهور آورد. و اين مقام، از خلوت با حق و شدت تذكر و تفكر در شئون الهيه حاصل شود، تا جايي رسد كه قلب عبد حقاني شود و در تمام زواياي او اسمي جز از حق نباشد.

و اين يك مرتبه از فناي در الهيت است كه قلوب منكوسه ي قاسيه ي جاحدين آن را به اين بيان كه ما كرديم نتواند انكار كرد، مگر آن كه جحود آن، جحود ابليسي باشد؛ كه آن طور قلوب - و العياذ بالله - از اسم و ذكر حق تنفر طبعي دارند؛ و اگر حرفي از معارف الهيه يا ذكري از اسماء الله پيش آيد، منقبض شوند، و جز از شهوات بطن و فرج به چيزي ديگر چشم دل باز نكنند. و در اين طائفه كساني هستند كه براي انبياء و اولياء علهيم السلام نيز جز مقامات جسماني و بهشت جسماني، كه قضاي وتر حيواني در آن شود، قائل نيستند؛ و بزرگي مقامات اخرويه را چون بزرگي دنيائي به سعه ي باغات و انهار جاريه و زيادي حور و غلمان و قصور دانند. و اگر از عشق و محبت و جذبه ي الهيه كلامي



[ صفحه 216]



بشنوند، با الفاظ ركيكه و كلمات قبيحه به صاحبانش حمله كنند؛ و گويي به آنها ناسزائي گفته شده كه جبران مي كنند. اين مردم سد طريق انساني و خار راه معرفت الله و شيطان آدم فريبند؛ و فوج فوج بندگان خدا را از حق و اسماء و صفات و ذكر و ياد او بازدارند و به مقاصد حيوانيه و شهوات بطنيه و فرجيه متوجه كنند. اينها مأموران شيطاني هستند كه به مقتضاي و لأقعدن لهم صراطك المستقيم. [2] سر راه مستقيم الهي نشسته و نگذارند كسي با خداوند خود انس حاصل كند و از ظلمتهاي علاقه مندي به شهوات حيواني، كه از آن جمله علاقه مندي به حور و قصور است، رهايي يابد. اينها ممكن است شواهدي از ادعيه ي انبياء و اهل بيت عصمت عليهم الصلوة و السلام آورند كه آنها نيز حور و قصور مي خواستند. و اين از قصور اين طائفه است كه فرق بين حب كرامة الله، كه نظر به كرامت و اعطاء محبوب است كه خود علامت محبت و عنايت است، با حب به حور و قصور و امثال آن استقلالا، كه در خميره ي شهوت حيواني است، نگذاشتند. حب كرامة الله حب الله است كه بالتبع به كرامت و عنايت نيز سرايت كند - (عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست.) [3] .



و ما حب الديار شغفن قلبي

ولكن حب من سكن الديارا [4] .



و الا علي بن ابي طالب عليه السلام با حور و قصور چه سر و كاري دارد؟ آن سرور را با هواهاي نفسانيه و شهوات حيوانيه چه تناسب است؟ كسي كه عبادتش عبادت احرار است، جزاي او جزاي تجار نخواهد بود. عنان قلم گسيخته شد و از مطلب دور افتادم.

بالجمله، كسي كه خود را عادت داد به قرائت آيات و اسماء الهيه از كتاب تكوين و تدوين الهي، كم كم قلب او صورت ذكري و آيه اي به خود



[ صفحه 217]



گيرد، و باطن ذات محقق به ذكر الله و اسم الله و آيت الله شود؛ چنانچه «ذكر» به رسول اكرم و علي بن ابي طالب صلوات الله عليهما و آلهما و «اسماء حسني» به ائمه ي هدي و «آية الله» نيز به آن بزرگواران تفسير و تطبيق شده؛ آنها آيات الهيه و اسماء الله حسني و ذكر الله اكبرند. و مقام «ذكر» از مقامات عاليه ي بزرگي است كه به حوصله ي بيان و به حيطه ي تقرير و تحرير برنيايد؛ و كفايت كند براي اهل معرفت و جذبه ي الهيه و اصحاب محبت و عشق آيه ي شريفه ي الهيه كه مي فرمايد: فاذكروني اذكركم. [5] و مي فرمايد خداي تعالي به موسي: يا موسي، انا جليس من ذكرني. [6] و در روايت كافي رسول خدا فرمايد: من اكثر ذكر الله احبه الله. [7] .

و در وسائل سند به حضرت صادق رساند كه فرمود: قال الله عزوجل: يابن آدم اذكرني في نفسك، اذكرك في نفسي. يابن آدم اذكرني في خلأ، اذكرك في خلا. يابن آدم اذكرني في ملا اذكرك في ملا خير من ملاك. و قال: ما من عبد ذكر الله في ملا من الناس الا ذكره الله في ملا من الملائكة. [8] .

ركن دوم «تحميد» است. و آن در قول مصلي: الحمد لله رب العالمين حاصل شود.

بدان كه چون مصلي به مقام «ذكر» متحقق شد و همه ي ذرات كائنات و عوالي و اداني موجودات را اسماء الهيه ديد و جهت استقلال را از دل بيرون



[ صفحه 218]



كرد و به چشم استظلال به موجودات عوالم غيب و شهود نگريست، مرتبه ي «تحميد» براي او دست دهد و دل او اعتراف كند كه جميع محامد از مختصات ذات احدي، و ديگر موجودات را در آن شركتي نيست؛ زيرا كه از خود كمالي ندارند تا حمد و ثنائي براي آنها واقع شود. و در تفسير اين سوره ي مباركه بيان تفصيلي اين لطيفه ي الهيه خواهد آمد. ان شاء الله تعالي.

ركن سوم «تعظيم» است. و آن در الرحمن الرحيم حاصل شود. چون عبد سالك الي الله در ركن «تحميد» محمدت را به حق تعالي منحصر كرد و از كثرات وجوديه سلب كمال و تحميد نمود، به افق وحدت نزديك شود و چشم كثرت بيني او كم كم كور شود و صورت رحمانيت، كه بسط وجود، و رحيميت، كه بسط كمال وجود است، بر قلب او تجلي كند و حق را به دو اسم محيط جامع كه كثرات در آن مضمحل است توصيف كند؛ پس، به واسطه ي جلوه ي كمالي قلب را هيبت حاصل از جمال دست دهد؛ پس، عظمت حق در قلب او جايگزين شود.

و اين حال چون تكمين يافت، به ركن چهارم منتقل شود كه آن مقام «تقديس» است كه حقيقت تمجيد است؛ و به عبارت ديگر، تفويض امر الي الله است. و آن، رؤيت مقام مالكيت و قاهريت حق و فروريختن غبار كثرت و شكستن بتهاي كعبه ي دل و ظهور مالك بيت قلب و تصرف نمودن آن را بي مزاحم شيطاني است. و در اين حال به مقام خلوت رسد و بين بنده و حق حجابي نباشد و اياك نعبد و اياك نستعين در آن خلوت خاص و مجمع انس واقع شود. و از اين جهت فرمود: هذا بيني و بين عبدي. و چون عنايت ازلي شامل حال او شود و او را به خود آرد، استقامت به اين مقام و تمكين آن حضرت را خواهان شود بقوله: اهدنا الصراط المستقيم. و لهذا «اهدنا» تفسير شده به: الزمنا و ادمنا و ثبتنا. و اين براي آنان است كه از حجاب بيرون آمده و به مطلوب ازل رسيده اند. و اما امثال ما اهل حجاب بايد هدايت را به همان معني خود از حق تعالي طلب كنيم. و شايد بقيه ي از اين در تفسير سوره ي مباركه ي «حمد» بيايد. ان شاء الله تعالي.



[ صفحه 219]