بدان كه اهل معرفت قيام را اشاره به توحيد افعال دانند؛ چنانچه ركوع را به توحيد صفات، و سجود را به توحيد ذات اشاره دانند. و بيان اين دو در محل خود بيايد. و اما بيان آن كه قيام اشاره به توحيد فعلي است آن است كه در خود قيام وضعا، و قرائت لفظا، اشارت به آن مقام است:

اما اين كه قيام وضعا اشارت به آن است اين است كه در آن اشارت به قيام عبد به حق و مقام قيوميت حق است كه آن تجلي به فيض مقدس و تجلي



[ صفحه 147]



فعلي است؛ و در اين تجلي مقام فاعليت حق ظاهر شود و همه ي موجودات مستهلك در تجلي فعلي و مضمحل در تحت كبرياي ظهوري شود. و ادب عرفاني سالك در اين مقام آن است كه اين لطيفه ي الهيه را به ياد قلب آورد و ترك تعينات نفسيه را هر چه بتواند بكند و حقيقت فيض مقدس را به قلب تذكر دهد و نسبت قيوميت حق و تقوم خلق به حق را به باطن قلب برساند. و چون اين حقيقت در قلب سالك متمكن شد، قرائت او به لسان حق واقع شود و ذاكر و مذكور خود حق گردد، و بعضي از اسرار قدر بر قلب عارف كشف گردد و انت كما اثنيت علي نفسك [1] و و اعوذ بك منك [2] به بعض مراتب براي او مكشوف شود و بعضي از اسرار صلوة را قلب عارف دريابد؛ چنانچه در نظر نمودن به محل سجود، كه تراب است و نشئه ي اصليه است، و در خاضع نمودن رقبه و سر به زير انداختن كه لازمه ي آن است، اشاره به ذل و فقر امكاني و فناي تحت عز و سلطان كبريا است - يا ايها الناس انتم الفقراء الي الله و الله هو الغني الحميد. [3] .

و اما آن كه در قرائت لفظا اشارت به مقام توحيد فعلي است، در تفسير سوره مباركه ي حمد تفصيل آن بيايد ان شاء الله.