ادب «مراعات» و رعايت در عبادت و رفق و مدارا با نفس و احتياجات آن


و از اين احاديث و احاديث ديگر استفاده ي ادب ديگر شود كه آن نيز از مهمات باب رياضت است. و آن عبارت از «مراعات» است. و آن، چنان است كه سالك در هر مرتبه كه هست، چه در رياضات و مجاهدات علميه يا نفسانيه يا عمليه، مراعات حال خود را بكند و با رفق و مدارا با نفس رفتار نمايد و زايد بر طاقت و حالت خود تحميل آن نكند؛ خصوصا براي جوانها و تازه كارها اين مطلب از مهمات است كه ممكن است اگر جوانها با رفق و مدارا با نفس رفتار نكنند و حظوظ طبيعت را به اندازه ي احتياج آن از طرق محلله ادا نكنند، گرفتار خطر عظيمي شوند كه جبران آن را نتوانند كرد؛ و آن خطر آن است كه گاه نفس به واسطه ي سخت گيري فوق العاده و عنان گيري بي اندازه عنان گسيخته شود و زمام اختيار را از دست بگيرد و اقتضائات طبيعت كه متراكم شد و آتش تيز شهوت كه در تحت فشار بي اندازه ي رياضت واقع شود، ناچار محترق شود و مملكت را بسوزاند. و اگر خداي نخواسته سالكي عنان گسيخته شود يا زاهدي بي اختيار شود، چنان در پرتگاه افتد كه روي نجات را هرگز نبيند و به طريق سعادت و رستگاري هيچ گاه عود نكند.

پس، سالك چون طبيب حاذقي بايد نبض خود را در ايام سلوك بگيرد و از روي اقتضائات احوال و ايام سلوك با نفس رفتار كند؛ و در ايام اشتعال شهوت كه غرور جواني است طبيعت را بكلي منع از حظوظش ننمايد و با



[ صفحه 26]



طرق مشروعه آتش شهوت را فرونشاند كه فرونشاندن شهوت به طريق امر الهي اعانت كامل در سلوك راه حق كند. پس، نكاح و زواج كند كه از سنن بزرگ الهي است كه علاوه بر آن كه مبدأ بقاء نوع انساني است در سلوك راه آخرت نيز مدخليت بسزا دارد. و از اين جهت رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: «كسي كه تزويج كند، نصف دينش را احراز نموده.» [1] و در حديث ديگر است كه «كسي كه دوست دارد ملاقات كند خدا را پاك و پاكيزه، ملاقات كند او را با زوجه.» [2] و از رسول اكرم نيز منقول است كه «اكثر اهل آتش عزبها هستند.» [3] و در حديث است كه حضرت اميرمؤمنان سلام الله عليه فرمودند: «جماعتي از اصحاب بر خود حرام كردند زنها را و افطار در روز و خواب در شب را. ام سلمه خبر داد به حضرت رسول اكرم. آن سرور تشريف آوردند نزد آنها فرمودند: «آيا شما اعراض مي كنيد از زنها؟ همانا من نزد زنها مي روم و روز تناول مي كنم و شب خواب مي روم، و كسي كه از سنت من اعراض كند از من نيست و خداي تعالي فرو فرستاد: لا تحرموا طيبات ما احل الله لكم و لا تعتدوا ان الله لا يحب المعتدين، و كلوا مما رزقكم الله حلالا طيبا و اتقوا الله الذي انتم به مؤمنون.» [4] .

بالجمله، بر سالك راه آخرت «مراعات» احوال ادبار و اقبال نفس لازم است؛ و چنانچه از حظوظ نبايد مطلقا جلوگيري كند كه منشأ مفاسد عظيم است، نبايد در سلوك از جهت عبادات و رياضات عمليه به نفس سخت گيري كند و آن را در تحت فشار قرار دهد؛ خصوصا در ايام جواني و ابتداء سلوك كه



[ صفحه 27]



آن نيز منشأ انضجار و تنفر نفس شود و گاه شود كه انسان را از ذكر حق منصرف كند.

و در احاديث شريفه اشاره به اين معني بسيار است، چنانچه در كافي شريف است كه حضرت صادق فرمودند: «من در ايام جواني جديت و اجتهاد در عبادت نمودم، پدرم به من فرمود: «اي فرزند كمتر از اين عمل كن، زيرا كه خداي عزوجل وقتي كه دوست داشته باشد بنده اي را، راضي شود از او به كم.» [5] و قريب به اين مضمون در حديث ديگر است. [6] .

و نيز در روايت كافي است كه حضرت ابي جعفر از حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم حديث كند كه فرمود: «همانا اين دين محكم است؛ داخل آن شويد با رفق و مدارا، و عبادت خدا را مبغوض بندگان خدا نكنيد تا مثل سوار مفرطي باشيد كه نه سفر را قطع مي كند و نه پشت به مركوب خود باقي مي گذارد.» [7] و در حديث ديگر است كه «عبادت پروردگار را مبغوض نفس خود مكن.» [8] .

بالجمله، ميزان در باب «مراعات» آن است كه انسان ملتفت احوال نفس باشد و با آن به مناسبت قوت و ضعف آن سلوك كند؛ چنانچه اگر نفس در عبادات و رياضات قوي است و تاب مقاومت دارد، در عبادت كوشش و جديت كند. و اشخاصي كه ايام غرور جواني را طي كرده اند و آتش شهوات آنها تا اندازه اي فرونشسته است، مناسب است قدري رياضات نفسانيه را بيشتر كنند و با جديت و كوشش مردانه وارد سلوك و رياضت شوند؛ و هر چه نفس را به رياضات عادت دادند فتح باب ديگر براي او كنند تا آن كه كم كم نفس بر قواي طبيعت چيره شود و قواي طبيعيه مسخر در تحت كبرياي نفس گردند. و آنچه در احاديث شريفه وارد است كه جديت و كوشش در عبادت



[ صفحه 28]



كنيد و مدح شده است از اشخاصي كه اجتهاد و كوشش در عبادت و رياضت مي كنند و در عبادات و رياضات ائمه ي هدي سلام الله عليهم وارد است، با اين احاديث شريفه كه اقتصاد در عبادت را مدح فرموده اند، مبني بر اختلاف اهل سلوك و درجات و احوال نفوس است؛ و ميزان كلي نشاط و قوت نفس و نفار و ضعف آن است.


پاورقي

[1] بحارالانوار، ج 100، ص 220، «كتاب العقود و الايقاعات»، «ابواب النكاح»، باب 1، حديث 14. به نقل از امالي شيخ طوسي، ج 2، ص 132.

[2] منبع سابق، حديث 18 و 35. به نقل از روضة الواعظين، ص 373. و نوادر راوندي، ص 12.

[3] وسائل الشيعة، ص 15، «كتاب النكاح»، باب 2، حديث 6.

[4] «آنچه را كه خدا بر شما حلال فرموده حرام مكنيد و ستم مكنيد كه خدا ستمكاران را دوست نمي دارد. و بخوريد از آنچه خدا روزي شما كرده حلال و پاكيزه و از خدا بپرهيزيد، خدايي كه شما به او ايمان آورده ايد.» (مائده / 87) منبع پيشين، حديث 8.

[5] اصول كافي، ج 3، ص 138، «كتاب الايمان و الكفر»، «باب الاقتصاد في العبادة»، حديث 5.

[6] منبع پيشين، حديث 4.

[7] منبع پيشين، حديث 1.

[8] منبع پيشين، حديث 2.


بازگشت