يكي از مهمات آداب قلبيه ي نماز و ساير عبادات كه از امهات آداب قلبيه است و قيام به آن از عظائم امور و مشكلات دقايق است، محافظت آن است



[ صفحه 20]



از تصرفات شيطاني؛ و شايد آيه ي شريفه كه فرمايد در وصف مؤمنين: الذين هم علي صلواتهم يحافظون [1] اشاره به جميع مراتب حفظ باشد كه يكي از آن مراتب، بلكه اهم مراتب آن، حفظ از تصرف شيطان است.

و تفصيل اين اجمال آن است كه پيش اصحاب معرفت و ارباب قلوب واضح است كه چنانچه ابدان را غذائي است جسماني كه بدان تغذي كنند و بايد آن غذا مناسب حال و موافق نشئه ي آنها باشد تا بدان تربيت جسماني و نمو نباتي دست دهد، همين طور قلوب و ارواح را غذائي است كه هر يك به فراخور حال و مناسب نشئه ي آنها بايد باشد كه بدان تربيت شوند و تغذي نمايند و نمو معنوي و ترقي باطني حاصل آيد. و غذاي مناسب با نشئه ي ارواح معارف الهيه از مبدأ مبادي وجود تا منتهي النهايه ي نظام هستي است؛ چنانچه در تعريف فلسفه اعاظم ارباب صناعت فرمودند: هي صيرورة الانسان عالما عقليا مضاهيا للعالم العيني في صورته و كماله [2] و اين اشاره است به همين تغذي معنوي، چنانچه تغذي قلوب از فضايل نفسانيه و مناسك الهيه است.

و بايد دانست كه هر يك از اين غذاها اگر از تصرف شيطان خالص باشد و با دست ولايت مآبي رسول ختمي و ولي الله اعظم صلوات الله عليهما و آلهما فراهم آمده باشد، روح و قلب از آن تغذي كنند و به كمال لايق انسانيت و معراج قرب الي الله نائل شوند. و خلوص از تصرف شيطان، كه مقدمه ي اخلاص است، به حقيقت حاصل نشود مگر آن كه سالك در سلوكش خداخواه شود و خودخواهي و خودپرستي را، كه منشأ تمام مفاسد و ام الأمراض باطن است، زير پا نهد؛ و اين به تمام معني در غير انسان كامل و به تبع او در خلص أولياء عليهم السلام در ديگر اشخاص ميسور نيست. ولي سالك نبايد مأيوس از الطاف باطنه ي حق باشد كه يأس از روح الله سرآمد همه سرديها و



[ صفحه 21]



سستيها است و از اعظم كبائر است؛ و آنچه از براي صنف رعايا نيز ممكن است قرةالعين اهل معرفت است.