بدان كه از براي نماز غير از اين صورت معنايي است و غير از اين ظاهر باطني است؛ و چنانچه ظاهر را آدابي است كه مراعات ننمودن آنها يا موجب بطلان نماز صوري يا نقصان آن گردد، همين طور از براي باطن آدابي است قلبيه ي باطنيه كه با مراعات ننمودن آنها نماز معنوي را بطلان يا نقصان دست دهد؛ چنانچه با مراعات آنها نماز داراي روح ملكوتي شود. و ممكن است پس از مراقبت و اهتمام به آداب باطنيه ي قلبيه، شخص مصلي را نصيبي از سر الهي نماز اهل معرفت و اصحاب قلوب حاصل شود كه آن قرةالعين اهل



[ صفحه 3]



سلوك [1] و حقيقت معراج قرب محبوب است. [2] و آنچه گفته شد كه براي نماز باطن و صورت غيبيه ي ملكوتيه است، علاوه بر آن كه موافق ضربي از برهان و مطابق مشاهدات اصحاب سلوك و رياضت است، آيات و اخبار كثيره عموما و خصوصا نيز دلالت بر آن دارد؛ و ما به ذكر بعضي از آن اين اوراق را متبرك مي كنيم.

از آن جمله قول خداي تعالي است: يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا و ما عملت من سوء تودلو ان بينها و بينه أمدا بعيدا [3] آيه ي شريفه دلالت كند كه هر كسي اعمال خوب و بد خود را حاضر مي بيند و صورت باطنيه ي غيبيه ي آنها را مشاهده كند. چنانچه در آيه ي شريفه ي ديگر فرمايد: و وجدوا ما عملوا حاضرا [4] و در آيه ي ديگر فرمايد: فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره... الخ [5] دلالت كند بر آن كه نفس اعمال را معاينه كند.

و اما احاديث شريفه در اين مقام بيشتر از آن است كه در اين صفحات بگنجد و ما به ذكر بعض آن اكتفا مي كنيم.

از آن جمله در وسائل سند به حضرت صادق سلام الله عليه رساند؛ قال: من صلي الصلوات المفروضات في اول وقتها و أقام حدودها، رفعها الملك الي السماء بيضاء نقية؛ تقول: حفظك الله كما حفظتني استودعتني ملكا كريما. و من ضلاها بعد وقتها من غير علة و لم يقم حدودها، رفعها الملك سوداء مظلمة؛ و هي تهتف به: ضيعتني ضيعك الله كما ضيعتني و لا رعاك الله كما لم ترعني [6] .



[ صفحه 4]



دلالت كند بر آن كه نماز را ملائكة الله بالا برند به سوي آسمان يا با صورت پاكيزه ي سفيد. و آن در وقتي است كه در اول وقت بجا آورد و ملاحظه ي آداب آن نمايد؛ و در اين صورت دعاي خير به نمازگزار كند. و يا با صورت تاريك سياه. و آن در وقتي است كه آن را بي عذر تأخير اندازد و اقامه ي حدود آن نكند؛ و در اين صورت او را نفرين كند. و اين حديث علاوه بر آن كه دلالت بر صور غيبيه ي ملكوتيه كند دلالت بر حيات آنها نيز كند؛ چنانچه برهان نيز قائم است بر آن و آيات و اخبار دلالت بر آن كند. چنانچه حق تعالي فرمايد: و إن الدار الآخرة لهي الحيوان [7] و به مضمون اين حديث شريف احاديث ديگري است كه ذكر آنها موجب تطويل است.

و از حضرت صادق سلام الله عليه روايت است كه «چون بنده ي مؤمن داخل قبر شود، نماز در جانب راست او و زكات در جانب چپ او است، و خوبي او بر او سايه افكند و صبر در گوشه اي قرار گيرد؛ و چون دو ملكي كه موكل سؤالند داخل شوند، صبر به نماز و زكات و نيكويي گويد: «با شما باد ياري رفيقتان و اگر شما عاجز شديد من با او هستم».» [8] و اين حديث شريف را در كافي شريف به دو طريق نقل فرموده و شيخ صدوق رحمه الله در ثواب الاعمال حديث فرموده. و دلالت آن بر صور غيبيه ي برزخيه و حيات و شعور آنها واضح است. و احاديث ثمثل قرآن به صورت ملكوتيه و تمثل نماز بسيار است.



[ صفحه 5]



و اما آنچه گفته شد كه از براي نماز و ساير عبادات جز اين آداب صوريه آداب قلبيه اي است كه بدون آن آداب نماز ناقص است يا اصلا مقبول درگاه نيست، در خلال اين اوراق، كه شماره ي آداب قلبيه مي شود، مذكور خواهد شد ان شاءالله.

و آنچه در اين مقام بايد دانست آن است كه اكتفا نمودن به صورت نماز و قشر آن و محروم ماندن از بركات و كمالات باطنيه ي آن، كه موجب سعادات ابديه بلكه باعث جوار رب العزة و مرقاة عروج به مقام وصول به وصال محبوب مطلق - كه غايت آمال اولياء و منتهاي آرزوي اصحاب معرفت و ارباب قلوب بلكه قرةالعين سيد رسل صلي الله عليه و آله است - [9] از اعلي مراتب خسران و زيان كاري است كه پس از خروج از اين نشأه و ورود در محاسبه ي الهيه موجب حسرت هايي است كه عقل ما از ادراك آن عاجز است. ما تا در حجاب عالم ملك و خدر طبيعت هستيم از آن عالم نمي توانيم ادراكي نماييم و دستي از دور بر آتش داريم. كدام حسرت و ندامت و زيان و خسارت بالاتر از آن است كه چيزي كه وسيله ي كمال و سعادت انسان و دواي درد نقايص قلبيه است و در حقيقت صورت كماليه ي انسانيه است، ما پس از چهل پنجاه سال تعب در راه آن از آن به هيچ وجه استفاده ي روحيه نكرده سهل است، مايه ي كدورت قلبيه و حجابهاي ظلمانيه شود، و آنچه قرةالعين رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم است موجب ضعف بصيرت ما گردد يا حسرتي علي ما فرطت في جنب الله [10] .