336. سوره ي حمد داراي چهار بخش است:

بخش اول: راجع به خدا و جهان بيني است.

بخش دوم: راجع به آخرت و روز جزا و پاداش (يوم الدين).

بخش سوم: مربوط به توحيد و راه پيامبران، صديقين، شهدا و صالحين.

بخش چهارم: راجع به گفتن به بيراهه مغضوبين و گمراهان است.

337. پس از گفتن تكبيرة الاحرام بايد سوره ي حمد خوانده شود.

338. چنانچه سوره ي حمد را در نماز نخواند، نمازش باطل است؛ زيرا: «لا صلوة الا بفاتحة الكتاب».

339. نام ديگر اين سوره «فاتحة الكتاب» است.

340. سوره حمد، 7 آيه دارد.

341. روزي 10 بار در نمازهاي پنجگانه خوانده شود.

342. از نامگذاري اين سوره به فاتحة الكتاب معلوم مي شود كه: تمام آيات



[ صفحه 158]



قرآن در زمان رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم جمع آوري و به صورت كتاب درآمده است و به امر ايشان اين سوره در آغاز و شروع كتاب (قرآن) قرار داده شده است.

343. سوره ي حمد بهترين سوره هاي قرآن است.

344. در ثواب اين سوره از رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمود: «هر كس سوره ي فاتحة الكتاب را بخواند، به او آنچنان پاداش مي دهند كه گويي دو ثلث قرآن را خوانده و بر هر مؤمن و مؤمنه صدقه داده است.

345. فرموده است: «اين سوره شفاي هر درد و بيماري است جز مرگ».

346. اسم اعظم خداوند در فاتحة الكتاب مندرج است.

347. حديثي از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم رسيده است، كه خداوند مي فرمايد:

«نماز (سوره ي حمد) بين خود و بنده ام را به دو قسمت تقسيم كرده ام، نيمي مربوط به من و نيمي ديگر از بنده ام مي باشد».

348. امام صادق عليه السلام فرمود: «تنها سوره اي كه آغاز آن حمد الهي، و وسط آن اخلاص، و پايان آن دعا است، سوره ي حمد مي باشد».

الف) بسم الله الرحمن الرحيم

349. به نام خداوند بخشنده مهربان.

350. «بسم الله الرحمن الرحيم» آيه اي مستقل و جزء سوره است.

351. نخستين آيه «اقرأ باسم ربك...»: به نام خداي خويش شروع كن.

352. هنگام سوار شدن بر كشتي.

353. تنها در سوره ي شريفه ي توبه «بسم الله الرحمن الرحيم» نيست و اين به خاطر



[ صفحه 159]



آن است كه سوره ي مزبور به عنوان اعلان جنگ با پيمان شكنان و جنايتكاران مكه آغاز مي شود و با توصيف خداوند به «رحمان» و «رحيم» سازگار نيست.

354. از رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم رسيده است كه: هر عمل مهم و ارزنده اي كه بدون گفتن نام خدا شروع شود بي فرجام و ناپايدار خواهد بود: «كل امر ذي بال لم يذكر فيه اسم لله فهو ابتر».

355. علت اين است كه در «لله» جامعترين نامهاي خداست و نامهاي ديگر واجد يك بخش از كمالات او بيشتر نيستند. هر عمل اگر بخواهد كامل شود بايد با بهترين نام خداي آغاز گردد.

356. امام صادق عليه السلام «بسم الله الرحمن الرحيم»تاج سوره هاست.

357. امام رضا عليه السلام فرمود: «با عظمت ترين آيات قرآن «بسم الله الرحمن الرحيم» است.

358. امام صادق عليه السلام فرمود: درهاي معصيت را با گفتن «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم ببنديد و درهاي طاعت را با گفتن بسم الله الرحمن الرحيم باز كنيد».

359. تنها سوره اي كه دو «بسم الله الرحمن الرحيم» دارد، نمل است.

360. در قرآن كريم 115 بار «بسم الله» ذكر شده است.

361. پيام «بسم الله الرحمن الرحيم»:

الف)از غير خدا قطع اميد مي كند.

ب) نشانگر رنگ و صيغه الهي و بيانگر جهت گيري توحيدي ماست.

ج) رمز عشق به خدا و توكل به اوست.



[ صفحه 160]



د) رمز خروج از تكبر و اظهار عجز به درگاه خداست.

ه) كام اول بندگي و عبوديت است.

و) رمز فراري دادن شيطان است.

ب) الحمدلله رب العالمين

362. سپاس و ستايش مخصوص خداست كه پروردگار جهانيان است.

363. در آغاز سوره هاي: حمد، انعام، كهف، سبأ و فاطر آمده است.

364. حمد و شكر، ستايش و سپاسگزاري از نظر معني با هم بسيار نزديك هستند. فرقي كه دارند اين است كه شكر هميشه به ازاء نعمتها است، ولي حمد هم در برابر افعال نيك و صفات جميل و هم در برابر نعمتها آورده مي شود.

365. «الله» جامعترين نام خداست.

366. «الله» است.

367.«رب» در لغت به معني «مالك» آمده و به معني پرورش دهنده و مربي و آقا و مصلح نيز استعمال شده است.

368.«عالمين» معني بسيار وسيع دارد و مي تواند تمامي عالم هستي را در برگيرد.

369.(خدايي كه) بخشنده و مهربان است.

370.«رحمن» اشاره به رحمت و بخشش و احسان خداوند نسبت به همه بندگان از (اعم از نيكوكار و بدكار) دارد، ولي «رحيم» اشاره به رحمت خاص پروردگار است، كه به بندگان مطيع و فرمانبردار و صالح و درستكار



[ صفحه 161]



تخصيص داده است.

371. امام صادق عليه السلام فرمود: «خداوند نسبت به تمام مخلوقات رحمن است، امام رحيم به مؤمنان اختصاص دارد، خداوند رحمت را بر خود واجب كرده است».

ج) مالك يوم الدين

372. (خدايي كه) مالك روز جزا است.

373. در قرآن به معناي روز قيامت است كه روز كيفر و پاداش مي باشد.

374. در اولين سوره ي قرآن مالكيت خداوند در «مالك يوم الدين»، و در آخرين سوره قرآن ملكيت در «ملك الناس» مطرح شده است.

375. يكي از نامهاي روز قيامت «يوم الدين» است.

376. كلمه دين در معاني گوناگون به كار رفته است:

الف) شريعت و قانون الهي. چنان كه قرآن مي فرمايد: ان الذين عند الله الاسلام»: همانا دين در نزد خدا اسلام است.

ب) عمل و اطاعت. چنان كه قرآن مي فرمايد: «لله الدين الخالص».

ج) حساب و جزا است: «مالك يوم الدين».

377. امام سجاد عليه السلام وقتي كه به اين جمله در نماز مي رسيد، آن را آنقدر تكرار مي كرد كه نزديك بود روح از بدنش پرواز كند.

378. در قرائت نماز، اين آيه را به دو وجه مي توان خواند «مالك يوم الدين» و «ملك يوم الدين».



[ صفحه 162]



د) اياك نعبد و اياك نستعين

379. (خدايا) تنها تو را مي پرستيم و تنها از تو ياري مي جوييم.

380. علت تكرار «اياك»: چون گفتگو با محبوب واقعي شيرين است، لذا جمله ي «اياك نعبد و اياك نستعين» تكرار مي شود.

381. سزاوار است نمازگزار در گفتن «اياك نعبد و اياك نستعين» صادق باشد (تنها خدا را عبادت كند و تنها از او ياري جويد)، نه اينكه بنده هواي نفس باشد و دست حاجت پيش اين و آن دراز كند.

382. نمازگزار حتي اگر تنها باشد جمله را به صورت جمع مي گويد تا خود را در ميان عبادت كنندگان قرار دهد شايد عبادت ناقص او ميان عبادت كاملان و خالصان و آبرومندان به حساب آيد و قبول شود. تعبير جمعي اين درس را مي دهد كه بايد «من» ها «ما» شود، اساس عبادات بر پايه ي جماعت است و تكروي و انزوا و فرديت بي ارزش است.

383. «اياك نعبد و اياك نستعين» در مورد توحيد عملي است.

384. چون اصل خداوند است و عبادات و استمداد ما فرع بر او مي باشد، پس «اياك» مقدم بر «نعبد» و «نستعين» است.

385. ديگر روح تكبر و غرور و خودخواهي ندارد و در برابر دستورات الهي خاضع و مطيع است.

ه) اهدانا الصراط المستقيم

386. ما را به راه راست هدايت فرما.

387. صراط مستقيم (پلي است كه) يك طرفش طبيعت و طرف ديگر آن



[ صفحه 163]



بهشت و آخر مرتبه اش لقاءالله است، آنجايي كه غير انسان هيچ كس راه ندارد، ما همه الان در جر (پل) جهنم واقع شديم.

388. مقصود از «صراط مستقيم» همان طريق خداشناسي و دين و پايبند بودن به انجام دستورات خداست.

389. كلمه ي «صراط» بيش از چهل مرتبه در قرآن آمده است.

390.«صراط» در قيامت نام پلي است بر روي دوزخ كه همه مردم بايد از روي آن عبور كنند.

391. امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «صراط مستقيم در دنيا مسير امامت و اطاعت از امام و پيشواي جامعه اسلامي است، هر كس در دنيا او را بشناسد و به او اقتدا كند و در آخرت از صراطي كه بر روي جهنم است به راحتي عبور مي كند (و به بهشت رسد) و هر كس در دنيا او را نشناسد پايش بر صراط مي لغزد و به جهنم سقوط خواهد نمود».

392.هدايت دو نوع است: هدايت تكويني و تشريعي.

393. (خدايا) به راه كساني كه آنها را مشمول نعمت خود ساختي (هدايت كن)، نه راه كساني كه بر آنها غضب كرده اي و نه گمراهان.

394. «الذين انعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين»

الف) راه انبياء و پيامبران

ب) راه صديقين و راستگويان.

ج) راه شهيدان.

د) راه صالحين و نيكوكاران.

395.الف) مستكبرين، كه شيطانهاي انس هستند (در برابر نبيين).

ب) مشركين و منافقين (در برابر صديقين)

ج) ظالمين و قاتلين (در برابر شهداء)



[ صفحه 164]



د) كافرين (در برابر صالحين).

396. الف) كساني كه از ايمان به كفر تبديل يافته اند.

ب) كساني كه از خدا و پيامبرش نافرماني مي كنند.

ج) كساني كه آخرت را باور ندارند.

د) كساني كه از رحمت الهي نوميدند.

397. امام رضا عليه السلام مي فرمايد: چنانچه سؤال شود كه چرا در دو ركعت اول نماز، حمد و سوره، و در دو ركعت آخر، تسبيحات اربعه واجب شده، گفته مي شود: تا فرق باشد بين دو ركعتي كه خدا خودش واجب كرده (كه فرض الله است) و دو ركعتي كه با خواست پيغمبرش واجب كرده (كه فرض النبي است).

398. حضرت علي عليه السلام.

399. الف) در ركعت اول پيش از حمد بگويد أعوذ بالله من الشيطان الرجيم.

ب) در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر بسم الله الرحمن الرحيم را بلند بگويد.

ج) حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آيه وقف كند پس آن را به آيه بعد نچسباند.

د) به معناي حمد توجه كند.

ه) در ركعت اول سوره ي انا انزلناه و در ركعت دوم سوره توحيد خوانده شود.

و) بعد از حمد در نماز جماعت الحمدلله رب العالمين گفته شود.



[ صفحه 165]



ز) بعد از خواندن سوره قل هو الله احد يك يا دو يا سه مرتبه بگويد كذلك الله ربي يا سه مرتبه بگويد كذلك الله ربنا.

400. نمازش باطل است.

401. در ركعت اول سوره انا انزلناه و در ركعت دوم قل هو الله احد خوانده شود.

402. نمازش باطل است.

403. امام باقر عليه السلام مي فرمايند: گرامي ترين آيه ي«بسم الله الرحمن الرحيم» است.

404. امام صادق عليه السلام مي فرمايند: به خدا سوگند ما اهل بيت پيامبر صراط مستقيم الهي هستيم.

405. احتياط واجب آن است كه براي ياد دادن واجبات نماز مزد نگيرند ولي براي مستحبات آن اشكال ندارد.



[ صفحه 166]