آداب معنوي توجه به آب براي طهارت


در اين جا حديثي از امام صادق عليه السلام را مي آوريم كه دل اهل ايمان با آن نوراني شود. در اين حديث شريف نكته ها و حقايقي است كه دل اهل معرفت را زنده مي كند و روح اهل دل را زندگي مي بخشد.
مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام در زمينه اسرار وضو مي فرمايند:
«إِذَا أَرَدْتَ الطَّهَارَةَ وَ الْوُضُوءَ فَتَقَدَّمْ إِلَي الْمَاءِ تَقَدُّمَكَ إِلَي رَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَي- فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَي قَدْ جَعَلَ الْمَاءَ مِفْتَاحَ قُرْبَتِهِ وَ مُنَاجَاتِهِ وَ دَلِيلًا إِلَي بِسَاطِ خِدْمَتِهِ- وَ كَمَا أَنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ تُطَهِّرُ ذُنُوبَ الْعِبَادِ كَذَلِكَ النَّجَاسَاتُ الظَّاهِرَةُ يُطَهِّرُهَا الْمَاءُ لَا غَيْرُ- قَالَ اللَّهُ تَعَالَي- وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً- وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَي- وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ أَ فَلا يُؤْمِنُونَ- فَكَمَا أَحْيَا بِهِ كُلَّ شَيْ ءٍ مِنْ نَعِيمِ الدُّنْيَا كَذَلِكَ بِرَحْمَتِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَ حَيَاةَ الْقَلْبِ بِالطَّاعَات ؛ (1)
چون قصد تطهير و وضو كني، مانند شخصي كه مي خواهد خود را به رحمت پروردگار متعال نزديك كند، به آب نزديك شو. زيرا كه خداوند متعال آن را وسيله مناجات و قرب خود قرار داده و مقدمه و دليل بر بساط بندگي و عبادت خود معين فرموده است. هم چنانكه رحمت پروردگار، گناهان بندگان را محو و نابود مي سازد، آب نيز آلودگي هاي ظاهري را تطهير و پاك مي گرداند. خداوند تعالي مي فرمايد: (در سوره مباركه فرقان، آيه 48) « او است آن كس كه بادها را پيش از باران رحمتش بشارت دهنده فرستاد و از آسمان آبي [پاك و] پاك كننده نازل كرديم.» و خداوند متعال فرمود: (در سوره مباركه انبياء، آيه 30) «و از آب، هر چيزي را زنده گردانيديم آيا ايمان نمي آوريد؟» پس هم چنان كه خداوند متعال هر چيزي از نعمت هاي دنيا را به وسيله آب زنده كرده است، همان گونه، قلبها را در اثر طاعات و بندگي ها به وسيله فضل و رحمت خود، حيات بخشيده است.»
بنابراين اولين گام براي رسيدن به حضور حضرت باري تعالي، تطهير نمودن و وضو ساختن مي باشد.
وضو، تطهير جسم از آلودگي هاي ظاهري و غوطه ور شدن در فضل و رحمت پروردگار متعال مي باشد.
در اين حديث آب به رحمت خداوند تأويل شده است. يكي از نكات اين تأويل آن است كه آب يكي از مظاهر رحمت خداوند بوده كه آن را به عالم طبيعت نازل فرموده و مايه ي زندگي موجودات قرار داده است. اهل معرفت نيز رحمت واسعه ي الهي را كه موجب پديد آمدن موجودات شده، به «آب» تعبير كرده اند. از آن جا كه جلوه ي رحمت واسعه ي خداوند در اين «آب» طبيعي بيش از باقي موجودات است، خداوند آن را مايه ي تطهير از آلودگي هاي ظاهري و مقدمه ي مناجات با خويش قرار داده است. آب رحمت حق هم در هر كجا نزول كند، گناهان بندگان را محو مي كند؛ البته گناه بندگان در هر مرتبه اي متفاوت با مراتب ديگر است.
حضرت در ادامه مي فرمايد: «در صفاي آب و لطافت و طهارت و بركت آن و مخلوط شدنش با هر چيز ديگري تفكر كن. براي پاك نمودن اعضايي كه خدا به تطهير آن ها دستور داده از آب استفاده كن و در واجبات و مستحبات الهي آداب آن ها را مراعات كن؛ چرا كه هر يك از اين آداب، فايده هايي دارد كه اگر آن ها را با احترام به جا بياوري، به زودي چشمه ي فايده هاي آن براي تو جاري مي شود». در اين حديث امام صادق عليه السلام چهار مرتبه از مراتب طهارت را بيان نموده است. يكي از اين مراتب پاك نمودن اعضاي بدن است. حضرت اشاره فرموده به اين كه نبايد انسان به تطهير ظاهر بسنده كند؛ بلكه بايد باطن را نيز با انجام واجبات و مستحبات پاك نمايد. اگر باطن با واجبات و مستحبات پاك شد، چشمه هاي اسرار الهي در درون انسان جاري شده و گوشه اي از اسرار عبادت و طهارت براي او آشكار مي شود.
ايشان پس از مرتبه ي اول طهارت به دستور دوم پرداخته، مي فرمايند: «پس از آن با خلق خدا معاشرت كن. معاشرت تو مانند مخلوط شدن آب با ديگر اشياء باشد كه حق هر چيزي را ادا كرده و در آن تغييري ايجاد نمي كند. در سخن رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم تأمل كن كه فرمود: «مثل مؤمن خالص، مثل آب است». دستور اول حضرت مربوط به رابطه ي انسان با اعضاي دروني و ظاهري خود بود؛ اما در اين قسمت حضرت به رابطه ي انسان با مردم مي پردازد. ايشان علاوه بر دستوري جامع در كيفيت ارتباط و معاشرت، حقيقت خلوت كردن را نيز بيان نمودند. حقيقت خلوت آن است كه سالك با هر قشري از مردم به خوبي معاشرت كرده و اخلاق حسنه را در اين معاشرت مراعات نمايد و با هر كسي متناسب با روحيات او برخورد كند؛ اما در عين حال بندگي خدا را فراموش نكرده و از ياد حق غفلت نكند.
پس از اين، حضرت دستور سومي را بيان مي فرمايند كه «بايد صفاي تو با خداوند متعال در همه ي طاعات، همچون صفاي آب باشد؛ آن گاه كه خداوند آن را از آسمان فرو فرستاد و نام آن را «طهور» نهاد.»
مفهوم اين قسمت از حديث آن است كه كدورت و تاريكي نبايد در قلب سالك راه داشته و عبادت هاي او بايد از شرك هاي ظاهري و باطني تهي باشد. همان گونه كه آب در هنگام نزول از آسمان پاك است، دل هم از آسمان غيب، طاهر و پاكيزه نازل گشته و سالك نبايد اجازه دهد كه با تصرفات شيطاني و طبيعت آلوده گردد. حضرت پس از اين، آخرين دستور جامع را براي اهل رياضت و سلوك بيان كرده، مي فرمايد: «آن گاه كه اعضاي خويش را با آب پاكيزه مي كني، دل خويش را به پرهيزگاري و يقين تطهير كن.» (2)
در اين قسمت به دو مقام والاي اهل معرفت اشاره شده: يكي تقوا كه اوج آن ترك هر آنچه جز حق است مي باشد و ديگري يقين كه قله ي آن، مشاهده ي حضور محبوب است.
آنچه با آن طهارت حاصل مي شود يا آب بوده كه اصل است و يا زمين. انسان سالك براي رسيدن به مقام قرب الهي دو راه دارد: اولين راه سير به سوي خدا با توجه به رحمت مطلقه؛ به ويژه رحمت رحيميه ي خداوند مي باشد. رحمت رحيميه، رحمتي است كه هر موجودي را به كمال لايق خويش مي رساند. بعثت انبياء، فرو فرستادن قرآن و به ويژه فرستادن حضرت ختمي مرتبت صلي الله عليه و آله و سلم از مصاديق رحمت رحيميه ي الهي هستند. تا ممكن است بايد از رحمت رحيميه استفاده كرد؛ اما اگر دست انسان به جهت ناتواني يا كوتاهي، از رحمت رحيميه باز ماند و از آب رحمت محروم شد، بايد به ذلت و بيچارگي، فقر و ناداري خويش توجه كند. وقتي سالك متوجه فقر ذاتي خويش شد، از غرور و خودخواهي بيرون مي آيد. در اين هنگام است كه دري از رحمت به روي او باز شده و مورد لطف و رحمت حق تعالي قرار مي گيرد. هر چه انسان بيشتر به ذلت خود پي برد، رحمت حق بيشتر شامل حالش مي شود. به طور كلي انسان در مسير سلوك نبايد به خود اعتماد كند؛ چرا كه در اين صورت از دستگيري خداوند محروم شده و رو به هلاكت خواهد رفت. زبان حال سالك در محضر قدس حضرت حق هميشه بايد اين باشد: أَمَّن يُجيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ. (3)

پاورقي

1- مصباح الشريعة، ص 129.
2- مصباح الشريعه، ص 128 - 129، باب 60.
3- «آيا كيست كه درمانده را، چون وي را بخواند اجابت مي كند و گرفتاري را برطرف مي سازد؟»: سوره مباركه نمل، آيه 62.؛ادب پرواز، برگرفته از كتاب آداب الصلوة امام خميني، محسن عباسي ولدي، ص43-46.

بازگشت