وضو علاوه بر فوايد تربيتي كه دارد (گويي نمازگزار در هنگام وضو به خداي خود مي گويد: فرق سر تا قدمهايم در راه تو و اطاعت از تو گام برخواهم داشت.) آثار بهداشتي فراواني نيز به همراه دارد، از جمله نمازگزار بايد قبلا براي صحت وضو ناخنهاي خود را كوتاه نمايد و آلودگيهاي اعضاي وضو را (از قبيل رنگ و چرك زير ناخنها و پيچ و خمهاي اعضاي دست و پا و...) پاك نمايد و آنگاه اعمال وضو را انجام دهد.
طبق تحقيقات پزشكان 30 درصد اكسيژن از راه پوست جذب شده و گاز كربنيك دفع مي گردد، لذا شستشوي پوست بدن (خصوصا آنها كه در معرض هوا و گرد و غبار قرار دارند) موجب مي گردد تا اعمال حياتي تعرق و تنفس جلدي به خوبي صورت پذيرد و ميكروبها و آلودگيها را از بين برده و از تجمع ميكروبها و انگلها كه موجب بروز بيماريهاي جلدي مي شود، جلوگيري به عمل آورد.
يكي از محققين درباره فوايد وضو مي نويسد:
«تطهير با آب و وضو، كشنده ميكروب و ضد عفوني قوي است. حيوانات ذره بيني و بي آزار نه تنها مواد آلي را تجزيه و تحليل مي نمايند، بلكه از راه رقابت و تنازع حياتي، قويترين دشمن و مؤثرترين حربه عليه ميكروبهاي موذي مي باشند. ميكروبهاي موذي كه به وسيله هوا از خارج به دست و روي و دهان مي نشينند يا اساسا مصاحب پوست و مجاري بيني و حفره دهان مي باشد، دايما شخص را در حال محاصره و مخاطره شديد نگه داشته اند.
شستشوي با آب كه تكرار و استمرار آن در شرع تأكيد شده است، نه تنها خاصيت تميز كردن را دارد، بلكه معالجه ي قبلي و مدافعه ي مؤثري عليه ميكروب ها مي باشد و شايد حكمت آنكه سفارش شده است بگذارند آب وضو روي صورت و دست مانده به حال خود خشك شود از همين راه باشد. در هر حال ماندن آب روي پوست و لاي مو مخصوصاً با استفاده اي كه قهرا از حرارت ملايم بدن به عمل مي آيد به حيوانات ذره بيني مفيد فرصت فعاليت خوبي مي دهد كه وظيفه تحليل مواد آلي و كشتن ميكروب هاي موذي را به جايي برسانند. از طرف ديگر وقتي در نظر مي گيريم حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و اله نيز گرم كردن آب وضو را در آفتاب منع نمودند، و نيز حضرت علي عليه السلام مي فرمودند:
من وضو گرفتن را در زمستان بيشتر از تابستان دوست دارم.
و بطور كلي استعمال آب گرم شده براي وضو مكروه است، و نيز به خاطر بياوريم كه در اثر گرم شدن آب، اكسيژن محلول كه قوت لايموت حيوانات ذره بيني مخصوصي است از بين مي رود، منافع و مقاصدي كه در وضو گرفتن بوده است، بر ما قدري روشنتر مي شود. به علاوه شستشوي اعضاي وضو خود نوعي ماساژ است كه فوايد آن بر همگان آشكار است و موجب تسريع گردش خون مي گردد زيرا كه وقتي مقداري آب سرد بر اعضاي وضو بريزيم قهرا آن عضو سرد شده و جريان خون با سرعت و شدت بيشتري به سوي آن قسمت حركت مي كند و براي حفظ 37 درجه حرارت طبيعي بدن و جبران حرارت از دست رفته كليه اعضاي وضو تا به حالت طبيعي خود برگردند دستگاه گردش خون به فعاليت سريع خود مشغول است.
و نتيجه اي كه نمازگزار از وضو به دست مي آورد احساس شادابي، نشاط و سلامتي و تعديل در دستگاه گردش خون كه مهترين جهازات بدن است به وجود آيد، و بهداشت بدن را تأمين مي نمايد(1) و با مسح تقريبا يك چهارم جلو سر (محل تمركز قواي دماغيه) دوران دم در اين قسمت از سر (كه بدين وسيله اكسيژن بيشتري به آن مي رسد) شديدتر شده و سلولهاي دماغي براي تفكر آماده تر مي گردد.
و با مسح پاها (به شرطي كه قبل از موانع مسح را دفع نموده باشيم) كه در نظافت قدوم و رفع بوي پا تأثير شاياني دارد خود را براي نماز آماده مي كنيم. (2)
يكي از پزشكان حاذق و پرمايه براي شخص مورد اطميناني چنين نقل كرده است:
«من مدتي به مرض بيدار خوابي دچار شده بودم براي معالجه به پاريس مسافرت كردم و به پزشك متخصص مراجعه نمودم. پزشك به من دستور شستن دست ها را از مرفق و صورت و پا (به ترتيبي كه ما مسلمانها وضو مي گيريم) داد و در ضمن به ما گفت كه يكي از فوايد وضويي كه پيشواي مسلمانان حضرت محمد صلي الله عليه و اله دستور داده همين است كه اين گونه بيماريها را معالجه مي كند و من تعجب نمودم و دانستم كه دين مقدس اسلام كامل ترين اديان زنده جهان است.»
دكتر موفق شاطي درباره ي فوايد طبي و بهداشتي وضو مي گويد:
وضو كه شستشوي موضعي يا شستن اعضاي معيني از بدن است و بخصوص كه سفارش گرديده كه از آب سرد استفاده شود، باعث انقباض و انبساط عروق شعريه گرديده و اين خود داراي فوايد بسياري است و در حفظ تندرستي جسم اثر فوق العاده اي خواهد داشت، زيرا از طرفي تعادل فشار خون را حفظ كرده و باعث مي شود كه قلب نيز كار خود را بهتر انجام دهد، و گلبول هاي قرمز نيز افزايش يافته و عمل مبادلات شيميايي جسم را نيز به نشاط و فعاليت وامي دارد، از طرفي حركات تنفس نيز تقويت شده و بر مقدار اكسيژن داخلي و گاز كربنيك يا اكسيد دو كربن خارجي بدن نيز افزوده خواهد شد. از طرفي وضو يا شستشوي بعضي از اعضاي بدن كه خالي از مو باشد اثر كلي بر روي جسم خواهد گذاشت، زيرا هم بر مقدار ادرار افزوده شده، و باعث مي گردد كه سموم بيشتري از بدن دفع گردد و هم اشتهاي به غذا بيشتر شده و در نتيجه عمل هضم نيز بهتر انجام خواهد شد. و بالاخره اعصاب پوست و ديگر اعصاب فعاله ي بدن را به فعاليت واداشته و اين تنبه و فعاليت به اعصاب رگهاي گردن و ريه و معده نيز سرايت كرده و از آنها نيز به كليه اعضاء و غدد بدن پراكنده خواهد شد. (3)

فوايد بهداشتي استنشاق
استنشاق (شستشوي بيني) از مقدمات نماز است. شخص رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و اله هميشه هنگام وضو گرفتن آب در داخل بيني (استنشاق) مي نمودند و مكررا اين امر مستحبي را به مسلمين توصيه مي كردند. نظافت خيشوم (مجراي تنفس بيني) يكي از مستحبات وضو گرفتن و نماز است. و همان طور كه مي دانيد ميكروب ها با تنفس از راه بيني وارد بدن مي شوند و بيني مانند صافي عمل مي كند؛ يعني پيچ و خم ها و موهاي داخل بيني و مخاط مرطوب مانع ورود ميكروب به داخل بدن مي شوند، پس لازم مي آيد كه انسان هميشه اين عضو از صورت را كه در حقيقت راه تنفسي است به وسيله شستشو با آب سرد پاكيزه نگاه دارد تا لانه كثافت و ميكروب ها نگردد.
دكتر تومانيانس در كتاب خود مي نويسد:
در غضروفهاي بيني گاهي كرمي توليد مي شود كه سبب سردرد فوق العاده شديدي مي شود و كمي بينايي چشم ايجاد مي كند، براي دفع اين كرم بهترين وسيله شستشوي بيني با آب سرد است. (4)
چند تن از موثقين و معتمدين تحصيل كرده ي ايراني در يكي از سفرهاي خود به اروپا درمطب پزشك مشهوري حاضر شده و مشاهده مي نمايند كه پزشك جمجمه انساني را تشريح مي نمايد و پس از بررسي بسيار به اين نتيجه مي رسد كه علت مرگ صاحب جمجمه چيزي نيست، جز اينكه در آخرين حفره هاي بيني و در جوف مخاط او كرم هاي بسيار ريز و كوچك وجود داشته است كه همان ها موجب مرگ آن شخص شده است.
روزي دكتر مزبور كرم ها را براي آزمايش روي صفحه شيشه اي قرار مي دهد تا با ميكروسكوپ آنها را مشاهده نمايد از قضا چند قطره آب سرد روي كرم ها مي ريزد و طولي نمي كشد كه كرم ها كه چند روزي بود در هواي عادي زندگي مي كردند، مي ميرند و بر پزشك معلوم مي شود كه داروي مرگ كرم هاي مخاط، چيزي جز آب سرد نيست. (5)
درباره انعكاسات اعصاب سمپاتيك سالها بود كه اطلاعات مبسوطي كشف كرده بودند، ولي اخيرا يكي از پزشكان بزرگ فرانسه - دكتر پول ژيه - رئيس سابق كلينيك دانشگاه ليون، كشف هاي عجيبي درباره اعصاب سمپاتيك كرده است. او مي گويد:
امراض بسياري مانند ضعف اعصاب، قانقاريا در نوك انگشتان، امراض عصبي، ترك هاي پوست، بي خوابي، ماليخوليا، هيستري، درد سينه، دردهاي روماتيسمي، سردردهاي سخت يا فلج و غيره ممكن است بر اثر اعصاب سمپاتيك به وجود آيد.
اكنون دكتر ژيه پس از سالها تحقيق طريقه معالجه اين امراض را يافته و سالها است كه از آن استفاده مي كند.
اساس معالجات او عبارت از اين است كه بزرگترين نوك مركز عصبي سمپاتيك كه با محيط خارج تماس دارد، در ميان سوراخهاي بيني واقع است و ترتيب معالجه آن چنين است كه دو ميله باريك را كه سر آنها گرد است داخل دو سوراخ بيني بيمار مي كنند. بيمار ابتدا احساس ناراحتي مي كند. اما پس از چند ثانيه نتيجه مطلوب انجام مي گيرد؛ زيرا دكتر در ميان مخاط بيني مريض سر عصب سمپاتيك را يافته و ميله را به آن تماس مي دهد.
بيمار دفعتا مقدار زيادي هوا استنشاق كرده چشمانش پر از اشك مي شود، چهره اش سرخ مي گردد و گاهي عطسه مي زند ولي عمل ديگر تمام شده و بيمار شفا يافته است.
با اين طريق دكتر ژيه، بسياري از مبتلايان به امراض عصبي را معالجه كرده كه واقعا تعجب آور است و رمز كار او در تحريك نوك عصب سمپاتيك در بيني است كه اسلام براي اين تحريك استنشاق آب خنك را تجويز كرده است.
وقتي كه شما استنشاق مي كنيد و با بيني خود، آب را بالا مي كشيد، فورا بر روي عصب سمپاتيك شما اثر كرده و به جهت آن سوزش و اشك چشم و سرخي چهره را در خود احساس مي كنيد، علاوه بر اينها سردردهايي كه بر اثر هواي ناسالم و خستگي به وجود مي آيد را از بين مي برد و اين كاري است كه يك نمازگزار واقعي هر روز چند با هنگام وضو گرفتن انجام مي دهد. (6)
سواي آنچه گذشت استنشاق با آب سرد فوايد ديگري نيز دارد كه از جمله آنها اين است كه: استنشاق نمازگزار را از مبتلا شدن به امراضي چون سل و آسم و امراض ريوي و زكام، مصون داشته و تعادل عصبي حالت نشاط، تعادل و فرح در نهاد آدمي ايجاد مي نمايد. (7)

فوايد بهداشتي مضمضه و مسواك
امام صادق عليه السلام به نقل از پيامبر صلي الله عليه و اله فرمود:
هر آينه بايد مبالغه كند (تكرار كند) هر يك از شما در مضمضه و استنشاق پس به درستي كه مضمضه و استنشاق بخششي است از براي شما و موجب نفرت و دوري از شيطان است.
نيز از رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و اله منقول است كه درباره اهميت مسواك زدن فرمود:
اگر بر امت دشوار نبود هر آينه واجب مي كردم بر آنها مسواك كردن را.
نيز به حضرت علي عليه السلام فرمود:
يا علي با هر وضويي كه براي نماز مي گيري، دهان خود را مسواك كن.
و فرمود:
جبرئيل آنقدر مرا به مسواك كردن توصيه نمود كه گمان بردم آن از جمله واجبات است.
حضرت امام محمد باقر عليه السلام در اهميت مسواك فرمود:
هر گاه از رختخواب برخاستي به اطراف آسمان ها نظر كن و بگو: سپاس مخصوص خداوند است و بر تو لازم است كه مسواك كني، زيرا مسواك كردن در سحر قبل از وضو از سنت است و سپس وضو بگير.
امام صادق عليه السلام ضمن حديثي مفصل درباره اهميت و فوايد مسواك كردن فرمود:
در مسواك كردن يازده فايده است كه آنها عبارتند از:
1- مراعات سنت (سنت همه پيامبران است)
2- پاكيزه كردن دهان
3- روشن كننده چشم
4- خشنودي خدا
5- سفيدي دندان
6- پاك كردن حفره هاي دهان
7- محكمي لثه ها
8- اشتهاي زياد
9- زايل كردن بلغم
10- تقويت حافظه
11- زياد شدن حسنات.
همچنين در احاديث درباره اوقات مسواك زدن چنين آمده است:
اول - پيش از غذا تا ميكروب و آلودگي وارد بدن شخص نشود.
دوم - پس از مصرف غذا تا چيزي لاي دندان ها باقي نماند كه عواقب سويي را به دنبال داشته باشد.
سوم - هنگام خوابيدن.
آنچه از احاديث و روايات درباره مسواك زدن نقل نموديم، همگي آنها را علم پزشكي به تجربه دريافته و مهر تأييد بر آنها مي زند. به عنوان نمونه اينكه فرموده اند، مسواك نور چشم را تقويت مي نمايد حقيقتي است كه علم پزشكي آن را تأييد مي كند، زيرا اگر دندان مسواك نشود، ريشه دندان و لثه چركي شده، مخاط حلق و در نتيجه بيني و سينوسهاي چركي، موجب تاري چشم مي گردد و حتي وجود يك مركز عفوني در دهان به كبد و كليه اثر نموده و از راه خون بر روي چشم نفوذ كرده، روشنايي چشم را كم مي كند.(8)
دكتر تومانيانس مي نويسد:
دندانها را بايد مسواك كرد و بيش از هر چيزي رعايت و مواظبت نمود چه آنكه زيبايي انسان و جلوه او از حيث صحبت كردن و حرف زدن و جويدن غذا كه نجويدن آن سوء هضم توليد مي كند، به دندان است. دندانها كه فاسد و خراب شد به لثه سرايت مي كند، ورم لثه و درد دندان سبب متورم شدن «لوزتين» و نمور زير فك شده و در نتيجه عمل تنفس و بلع مشكل خواهد گرديد.
لثه هاي دندان كه فاسد شد، ميكروب ها در لثه توليد مرضي مي نمايند كه موسوم به مريض «پيوره» كه تا به حال علاج قطعي آن ممكن نگرديده است مي باشد. البته ميكروبهاي مرض ممكن است، به نقاط ديگر بدن هم از قبيل بيني و چشم و مفاصل سرايت كنند، در اين صورت امراض خطرناكي را براي انسان برمي انگيزانند. (9)

دانش نوروفيزيولوژي (Neurophysiology) و شاخه هاي مختلف آن از جمله نوروسايكولوژي (Neuropsychology) كه به بررسي كاركرد سيستم عصبي مي پردازد، به پيشرفت هاي چشمگيري نايل آمده است. يكي از مباحث جالب كه در اين دانش مطرح شده اين است كه بخشي از حواس كه در سرتاسر بدن وجود دارد و به«حواس پيگيري» معروف هستند با قسمتي از قشر خاكستري مغز ( يعني قشر حسي) در ارتباط است. اين قشر حسي شكل يك آدمك را داراست و آن را آدمك حسي (Sensoy homunculus) ناميده اند. صورت و دستها و كف پاي اين آدمك حسي بسيار بزرگ بوده و تنه و ران و ساق پاي كوچكي دارد. تعداد گيرنده هاي حسي صورت و دستها در انسان بسيار زياد است. در نتيجه وضو گرفتن حدود 20% از سطح بدن مرطوب مي شود (كف دستها، داخل دهان، صورت، ساعدها، جلو سرو روي پاها (ولي گيرنده هاي حسي اين مناطق اينقدر زياد هستند كه قسمت بسيار بزرگي از آدمك حسي را تحريك مي كنند و هوشياري انسان را به سطح بالايي مي رسانند. شرع مقدس اسلام با سهل ترين عمل و كمترين زحمت (وضو) بيشترين نشاط، قدرت تمركز و توجه كافي را با بهترين، بي خطرترين، بهداشتي ترين و خوشايندترين وسيله يعني آب ايجاد مي كند. البته اينها يك وجه از اغراض و اهداف وضو هستند و مطمئناً در وضو نكات و ظرايفي ديگر مانند اهداف معنوي و تربيتي نيز تربيتي نهفته است. نمونه اين موارد را مي توان در كلمات، مفاهيم و معاني كه ضمن وضو مي توان بيان نمود، ذكر كرد. (10)