تفسير جامع


سوره اخلاص
سوره اخلاص در مكه نازل شده، پنج آيه و پانزده كلمه و چهل حرف است خواص و ثواب تلاوت آن: در كافي از پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده فرمود هر كس در رختخواب خود يكمرتبه سوره اخلاص را قرائت كند خداوند گناهان پنج ساله او را بيامرزد و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده فرمود كسيكه پنج روز بر او بگذرد و در نمازش سوره اخلاص نخواند باو گويند اين بنده خدا تو از نماز گذاران نيستي و فرمود هر كس ايمان بخدا و روز قيامت دارد سوره اخلاص را رها نكند عقب هر نمازي و چون قرائت كند آن سوره را خداوند جمع نمايد خير دنيا و آخرت را براي او، و پدر و مادرش را بيامرزد و بمفضل فرمود خود را حفظ كن از شر مردم بخواندن سوره اخلاص، آنرا از طرف راست و چپ و از پيش و عقب و بالاي و پائين خود قرائت كن. و چون بر پادشاهي وارد شوي در وقت نظر كردن بر او سه مرتبه اين سوره را قرائت كن و انگشتان دست چپ خود را بهم بگذار و باز نكن تا از نزد او خارج شوي و فرمود در نماز پس از قرائت بسم اللّه از هر سوره اي بسوره ديگر ميتوان بر گشت مگر از سوره اخلاص و قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ.
و فرمود نماز از بين تمام سوره ها با سوره قُلْ هُوَ اللَّهُ است. و فرمود هر كس ده مرتبه قرائت كند سوره اخلاص را هنگاميكه از منزل خود خارج ميشود در حفظ خداوند است تا برگردد بمنزل. در تهذيب از ابن عباس روايت كرده گفت پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم با امير المؤمنين عليه السّلام فرمود ايعلي تو مانند سوره اخلاص هستي هر كس يكمرتبه اينسوره را قرائت كند ثلثي از قرآن را تلاوت نموده و چنانچه دو مرتبه بخواند دو ثلث قرآن را قرائت كرده و اگر سه مرتبه بخواند سه ثلث قرآن را قرائت نموده. همچنين هر كس تو را بدل دوست داشته باشد اجر و ثواب ثلث عبادت را باو بدهند و چنانچه بزبان و دل دوست بدارد ترا دو ثلث اجر و ثواب باو بدهند و اگر بزبان و دست و دل ترا دوست ميدارد اجر و ثواب تمام عبادت باو كرامت كنند ابن بابويه از ابي بصير روايت كرده كه حضرت صادق عليه السّلام فرمود روزي پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم باصحاب خود فرمود كدام يك از شما تمام مدت عمر خود را روزه ميداريد و كدام يك تمام شبها را زنده داري مينمائيد سلمان فارسي عرض كرد اي رسول خدا من پيوسته روزها را روزه ميدارم و شبها را بعبادت و زنده داري مشغول هستم و هر روز يك قرآن ختم ميكنم بعضي از اصحاب از سخنان سلمان در غضب شدند و گفتند اي رسول خدا اين مرد فارسي مي خواهد بر ما عربها فخر و مباهات كند دروغ ميگويد ما بسياري از روزها را ديديم روزه دار نيست و شبها ميخوابد پيغمبر اكرم در پاسخ آن فرمود چه ميگوئيد شما، سلمان مانند لقمان حكيم است سؤال كنيد از او تا جواب بدهد آنوقت سلمان گفت من در هر ماه سه روز روزه ميدارم و خداوند ميفرمايد مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها.
(هر كس عمل نيكي بجا آورد ده برابر خداوند پاداش باو مرحمت مي- كند) و متصل ميكنم ماه شعبان را بماه رمضان باين كيفيت تمام روزها را روزه ميدارم و پيغمبر اكرم فرمود هر كس با طهارت بخوابد مانند آنست كه شب زنده- داري نموده من شبها با وضوء مي خوابم و هر روز سه مرتبه سوره اخلاص ميخوانم آن صحابه چون اين سخنان را از سلمان شنيد گويا سنگي بدهانش انداختند و منفعل و شرمسار شد ديگر سخني نگفت و خطيب خوارزمي كه از علماء مخالفين است از پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده فرمود علي مانند سوره اخلاص است چنانچه شرحش گفته شد.
و در خواص قرآن از پيغمبر اكرم روايت كرده فرمود هر كس اينسوره را قرائت كند يا گوش بدهد بقرائت آن خداوند دوست بدارد او را و هر كرا خدا دوست داشت از آتش دوزخ نجات يابد و اگر اينسوره را بر قبرهاي مردگان بخواند ثواب بسياري دارد و اينسوره حرز هر آفتي است و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده فرمود هر كس اين سوره را قرائت كند و ثوابش را هديه نمايد براي مردگان براي او ثواب تمام قرائت قرآن باشد و چنانچه بخوانند اين سوره را بر كسيكه چشم او درد ميكند بقدرت خداوند دردش ساكن گردد و از حضرت رضا عليه السّلام روايت كرده فرمود هر وقت پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم از قبرستان عبور مي نمود يازده مرتبه سوره اخلاص را تلاوت ميفرمود و ثواب آنرا بروح مردگان هديه ميكرد و ميفرمود هر كس باين دستور رفتار كند خداوند بتعداد مردگان آن قبرستان اجر و پاداش باو عطا كند.
[سوره الإخلاص (112): آيات 1 تا 4]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (1) اللَّهُ الصَّمَدُ (2) لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ (3) وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ (4)
اين سوره مشتمل است بر بيان توحيد.
قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ طبرسي از حضرت عسكري روايت كرده فرمود سبب نزول اين سوره آن بود دشمنان خدا يهوديان و علماء آنها از پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم سؤال كردند كه توصيف كند و خبر بدهد آنها را از خداوند، سوره اخلاص در پاسخ سؤال ايشان نازل شد، در مجمع از ابي بن كعب روايت كرده كه سبب نزول سوره آن بود مشركين از پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم سؤال كردند نسبت خداي خود را براي ما بيان كن و بگوي خداي تو چيست از زر است يا از سيم يا از روي و يا از آهن خداي تعالي در پاسخ سؤال آنها اين سوره را فرستاد و آتشي فرود آمد بعض از آنها را بسوخت و بعضي ديگر فرار كردند و در واقعه اي هلاك شدند.
در احتجاج از داود بن قاسم روايت كرده كه از حضرت جواد معناي قُلْ هُوَ اللَّهُ احد را سؤال نمودم فرمود احد كسي است كه همه مردم متفقا اقرار دارند به يگانگي او مگر نميشنوي قول پروردگار را كه ميفرمايد وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ.
(اگر از اين مردم مشرك سؤال كني چه كسي آسمان و زمين را آفريد و خورشيد و ماه را مسخر نموده ميگويند خداي تعالي) با اين وصف پس از گفتار نخست براي او مصاحب و شريك قائل ميشوند ابن بابويه از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده فرمود صمد چيزيست كه جوف ندارد نمي خورد و نمي آشامد و نمي- خوابد و دائم است و هرگز براي او زوالي نيست و تغيير نكند و هر وقت اراده فرمايد فورا ايجاد شود و كسي استكه ايجاد نموده و آفريده تمام اشياء را از اضداد و اشكال و ازواج، و خود متفرد است به يگانگي، ضد و شكل و مثل و مانند و شريكي ندارد پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم فرمود احد نوريست كه در آن ظلمت و تاريكي نميباشد و علمي است كه جهل و ناداني در آن نيست و صمد چيزيست كه جوف ندارد و جزء و اجزاء در آن نيست لَمْ يَلِدْ يعني حادث نيست وَ لَمْ يُولَدْ يعني در اصلاب و ارحام نبوده وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً يعني شبيه و شريك ندارد و از براي او يار و معيني نيست واحد يعني جزء و اجزاء ندارد و داراي كم و كيف نيست و واقع نميشود بر او اسم عدد و نه زياده و نقصان و در حديث ديگر فرمود صمد يعني منتهي ميشود بسوي او اشياء و اهل آسمان و زمين در حوائجشان بر ميگردند بسوي او لَمْ يَلِدْ يعني فرزندي از براي او نيست چنانچه يهود و نصاري ميگويند عزيز و مسيح فرزندان خدا هستند و قريش ميگويند فرشتگان دختران خدايند و مجوس ميگويند خورشيد و ماه و ستارگان فرزندان خدا هستند خداوند لعنت كند تمام آنها را وَ لَمْ يُولَدْ يعني در صلب و رحم نبوده و از شيئي خلق نشده وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ يعني نيست از براي او شبه و مثل و نظير و مانندي در آنچيزيكه عطا و تفضيل و مرحمت ميفرمايد بر بندگانش، واحد و واحد يكي است و توحيد اقرار بيگانگي او است و مراد از واحد واحد عددي نيست چنانچه امير المؤمنين عليه السّلام ميفرمايد
واحد لا بالعدد.
طبرسي از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده فرمود هو اشاره بغايب است هاء آن تنبيه است از معناي ثابت و واو اشاره است بر اينكه خدا غايب است از حواس ظاهره بشر چنانچه هذا اشاره است بحاضر و مشاهده بحواس چه كفار بحرف اشاره و هذا اشاره ميكردند بخدايان خود و ميگفتند
هذه آلهتنا المحسوسة بالابصار
اين خدايان ما است كه بچشم مشاهده ميكنيم او را اي محمّد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم تو هم اشاره كن بآن خدائي كه پرستش ميكني او را تا ما به بينيم و درك كنيم خدايت را سوره نازل شد و امر فرمود به پيغمبرش بگو اي محمّد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ پس ها اثبات ميكند وجود ثابت پروردگار را و واو اشاره است بر آنكه آن وجود ثابت مدرك به بصر و بحواس ظاهره نيست و او مدرك ابصار و مبدع حواس است چنانچه فرمود
لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار
و فرمود حضرت باقر عليه السّلام امير المؤمنين عليه السّلام فرمود پيش از جنگ بدر شبي در خواب خضر پيغمبر را ملاقات نمودم باو گفتم تعليم ده مرا چيزيكه بوسيله آن بر دشمنان غالب شوم گفت بگو
يا هو يا من هو الا هو
چون صبح شد خواب خود را براي پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم بيان نمودم فرمود يا علي خضر اسم اعظم خدا را بتو تعليم نموده و فرمود قرائت كن قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ را پس از آن بگو
يا هو يا من لا هو الا هو اغفر لي و انصرني علي القوم الكافرين
امير المؤمنين فرمود مكرر در روز بدر و صفين اين كلمات را ميگفتم عمار ياسر از حضرتش سؤال كرد اين كنايات و كلمات چيست يا امير المؤمنين؟ فرمود اينها اسم اعظم پروردگار است و عماد و ستون توحيد
لا اله الا هو
است و فرمود اللّه همان معبوديست كه: خلايق و اله و حيران هستند از درك حقيقت او، و احاطه پيدا كردن بكم و كيفيت او.
و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده فرمود جمعي از اهل فلسطين حضور پدرم حضرت باقر عليه السّلام شرفياب شدند و سؤال نمودند معناي صمد را آنحضرت فرمود الصمد پنج حرف است الف دليل است بر انيت و حقيقت ذات خداي تعالي اين است معناي آيه شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ و اشاره و تنبيه است بآنكه غايب است از حواس و لام دليل است بر الهيت او و بآنكه هو، اللّه است و الف و لام ادغام ميشوند در تلفظ و ظاهر نميشوند بر زبان و شنيده نميشوند بگوش ولي در نوشتن ظاهر هستند و ادغام در لفظ و اظهار در كتابت دليل است بر لطيف بودن او و آنكه حواس ظاهره درك نميكند او را و هيچ لساني نمي تواند وصف كند او را و هيچ گوشي تاب شنيدن او را ندارد چه معناي اللّه چنانچه گفته شد چيزي است كه خلايق در او حيرانند و ماهيت او را درك نكنند نه بحواس و نه موهم بلكه او مبدع اوهام و خالق حواس است و ظاهر شدن الف و لام در كتابت دليل است بر آنكه خداي تعالي ظاهر گردانيده ربوبيت خود را در اثر ايجاد خلايق و تركيب ارواح لطيفه ايشان در اجساد كثيفه آنها و هر گاه بنده اي نظر كند بسوي نفس خود روح خويش را نمي- بيند و درك نميكند او را بيكي از حواس ظاهره پنجگانه همچنانچه لام الصمد ظاهر و هويدا نيست در مقام تلفظ ولي هر گاه بكتابت آن نظر كرد ظاهر ميشود براي او آنچه لطيف و دقيق و پنهان بود پس هر وقت بنده انديشه و فكر كند در ماهيت باري و كيفيت او واله و جيران بماند و فكر او بجائي نرسد و تصور او را نتواند نمود چه پروردگار خالق صور است نه خود صور و چنانچه نظر كند بسوي مخلوقاتش ثابت شود از براي آن بنده و يقين پيدا كند كه پروردگار خالق موجودات و بشر است و او ارواح را در اجساد وارد و داخل فرموده و تركيب كرده آنها را با اجساد.
و صاد دليل است بر اينكه خداي تعالي راستگو است و كلام و گفتار او صادق است و مردم را دعوت بحق و صدق ميفرمايد و وعده او صادق است در دار صدق.
و ميم دليل است بر ملك او چه خداي تعالي ملك الحق المبين است ملك و سلطنت او پيوسته بوده و خواهد بود هرگز زوال پذير نيست.
و دال دليل است بر دوام ملك او و منزه است از كون و فساد و هرگز نابود و زايل نشود بلكه پروردگار مكون كائنات و بوجود او موجودات قائم و بر پا است پس از آن فرمود حضرت باقر عليه السّلام اگر مي يافتم كسي را كه توانائي بار علم را داشته باشد همانا تمام توحيد و احكام اسلام و دين و شرايع را از كلمه الصمد براي او تفسير و شرح ميدادم چگونه ما ائمه مي يابيم كسي را كه تاب و تحمل برداشتن علومي كه خداوند بما عطا فرموده داشته باشد چنانچه جدم امير المؤمنين فرمود اگر كسي را مي يافتم كه تاب تحمل بر داشتن علوم را داشته باشد همانا شرح و تفسير ميكردم از براي او باء بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را و مكرر ميفرمود بر منبر سلوني قبل ان تفقدوني فان بين الجوانح مني علما جما هاه هاه الا لا اجد من يحمله الا و ان عليكم من اللّه الحجة البالغة فلا تتولوا قوما غضب اللّه عليهم قد يئسوا من الاخرة كما يئس الكفار من اصحاب القبور. (1)

پاورقي

1- تفسير روشن، حسن مصطفوي ، ج7، ص530-537، مركز نشر كتاب، تهران، 1380 ش، چاپ: اول.

بازگشت