لفظ «درجات» در قرآن، مكرر و با تعبيرهاي مختلفي آمده است كه نكات لطيفي دربر دارد. براي بعضي مي فرمايد:
«لَهُم دَرَجات؛ (1)
براي آنها درجاتي است.»
اما درباره ي عده ي ديگري مي فرمايد:
«هُم دَرَجات؛ (2)
آنان خود درجه هستند.»
مانند افراد بزرگي كه اگر در پايين مجلس هم بنشينند آنجا مي شود بالا، يعني خود آنان درجه سازند، نه آنكه درجه و مقام آنها را بالا ببرد.
اين درجه بندي معنوي مخصوص انسان ها نيست، بلكه سلسله مراتب در ميان فرشتگان نيز هست.
قرآن در مورد جبرئيل مي فرمايد:
«مُطاعٍ ثَمَّ أَمِين ؛ (3)
يعني مورد اطاعت ديگر فرشتگان است.»
به هر حال درجات انسان ها در اطاعت از خدا متفاوت است:
1 - گاهي فقط مطيع است، اما نه از روي رضا.
2 - گاهي نه فقط مطيع كه محب است، يعني بر اساس عشق و محبت اطاعت مي كند.
3 - گاهي بالاتر از اطاعت و محبت، به معرفت كامل مي رسد و هر چه مي بيند او را مي بيند. حضرت علي عليه السلام مي فرمايد:
«ما رأيتُ شيئاً الّا و رأيت الله قبله و بعده و معه» (4)

گرچه نيت، اولين واجب در متن نماز است، اما ملاك ارزش بودنش در هر كاري، از جمله در عبادات و نماز، قابل تأمّل است:

نيت، ملاك ارزش
عنصري كه به عمل يك انسان بها مي دهد، نيت و انگيزه و هدف او است. از همين رو، در آيات قرآن، كلمه ي «في سبيل الله» فراوان به كار رفته (70 بار) و اين هشداري است كه انسان ها مواظب اعمال و نيات خود باشند كه در راه خدا باشد، نه براي غير خدا يا انگيزه هاي نفساني. مانند جاده ي خطرناكي كه تابلوهاي هشدار دهنده ي فراواني در آن نصب مي كنند، بندگي خدا هم راهي است كه لغزشگاه هاي فراواني دارد و اين همه تأكيد، هشدار براي دوري از انحراف هاست. بخصوص در عبادات، كه بدون «قصد قربت» و نيت خدايي، كمترين ارزشي ندارد.
نيت، ركن عبادت است. اگر عملي بدون نيت انجام شود، يا نيت غيرخدايي داشته باشد، باطل است.

نيت، اصل و اساس عمل است.
مقدس ترين كارها به خاطر نيت بد، فاسد مي شود و ساده ترين كارها، با نيت خوب، ارزشي بسيار پيدا مي كند.
نيت خدايي، عامل جذب الطاف الهي است. هر كه در راه خدا تلاش كند، خداوند هم راه هاي خودش را به او مي نماياند:
«وَ الَّذِينَ جَهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا» (5)

نيت، شرط قبولي عمل است.
امام صادق عليه السلام از قول خداي متعال نقل مي كند:
«لم اقبل الا ما كان خالصا لي؛ (6)
جز آنچه را خالص براي من باشد، نمي پذيرم.»

نيت، كار اندك را بزرگ مي كند.
امام صادق عليه السلام فرمود:
«هر كس، كار اندك خود را به خاطر خدا انجام دهد، خداوند آن را بيش از آنچه خواسته، در چشم ديگران جلوه مي دهد. و هر كس از كار بسيار خود، هدف غيرخدايي (براي مردم) داشته باشد و به جاي جلب رضاي خدا به فكر جلب توجه مردم باشد، خداوند كار زياد او را در نظر مردم، كم جلوه مي دهد.» (7)
آري عزت و ذلت به دست خداست، و اوست كه دلها را به سوي كسي متحول مي سازد، پس بايد براي او كار كرد، تا خودش كارها را درست كند.
حضرت ابراهيم، به خاطر خدا، همسر و فرزند خود را در بيابان هاي داغ مكه مي گذارد، آنگاه از خداوند مي خواهد كه دل هاي مردم را به سوي آن ها متمايل و شيفته گرداند. (8)

اخلاص در عبادت
همه ي عبادت ها بايد به قصد قربت انجام گيرد و اگر گوشه اي از آن براي غير خدا باشد. باطل است. مثلا اگر در نماز، يكي از واجبات، براي غيرخدا باشد، نماز باطل است.
اگر يكي از مستحبات هم ريائي انجام گيرد، يا زمان عبادت (اول وقت خواندن) و مكان آن (در صف اول يا در مسجد خواندن) براي غيرخدا باشد، نماز باطل است. حتي اگر در زمستان، كنار بخاري بايستد كه هم گرم شود و هم نماز بخواند، باز عبادتش باطل است.
خداوند، عملي را مي پذيرد كه از جهت شرايط زماني و مكاني و كيفيت و خصوصياتش، همه خالص باشد و براي او شريكي قرار داده نشود:
«و لا يشرك بعبادة ربه أحدا» (9)
در حديث است: اگر رزمنده اي در جبهه، به خاطر تعقيب يا بدست آوردن غنائم جنگي يا اظهار قدرت و شجاعت و امثال اين ها بجنگد، ارزش ندارد. (10)
داشتن اخلاص و دوري از ريا، به قدري حساس و مشكل است كه در حديث از امام عسكري عليه السلام مي خوانيم:
ورود شرك در كارهاي انسان از حركت مورچه در شب تاريك، روي سنگ سياه سخت، بي نمودتر است. (11)
حضرت علي عليه السلام درباره ي اخلاص، سخنان بسياري دارد كه به چند نمونه اكتفا مي شود: (12)
نيت خالص، نهايت مطلوب و هدف نهايي است.
اخلاص، رستگاري است.
ايمان، خالص ساختن كار است.
اخلاص، بلندترين جايگاه ايمان است.
همه ي تلاش ها بر باد است مگر آنكه داراي اخلاص باشد.
نتيجه ي علم به عظمت خدا آن است كه انسان براي غير او كار نكند.
قبولي و بالا رفتن اعمال، به اخلاص بستگي دارد.
اگر نيت ها خالص باشد، اعمال به رشد و بالندگي مي رسد.
هر كه فقط براي خدا كار كند، به خواسته ها مي رسد.
و... احاديث بسيار ديگر، كه همه نشان دهنده ي جايگاه والاي اخلاص و نيت خالص در ارزشگذاري اعمال و بهره دهي كارها در دنيا و آخرت است. (13)