نيت خالص آن است كه انسان فقط براي خدا كار كند و در عمق جانش هدفش او و رضاي او باشد و از مردم انتظار تشكر يا پاداش نداشته باشد. (1)
ناني كه اهل بيت رسول خدا عليهم السلام در چند شب پي درپي هنگام افطار به يتيم و اسير و فقير دادند، ارزش مادي زيادي نداشت، اما چون خالصانه بود خداوند بخاطر آن يك سوره نازل كرد. (2)
و عطار نيشابوري در مورد آن مي گويد:

گذشته زين جهان وصف سنانش
گذشته زآن جهان وصف سه نانش

در تاريخ مي خوانيم كه كسي در جبهه كشته شد و همه گفتند: او شهيد است، اما حضرت فرمودند: او «قتيل الحمار» است، يعني كشته ي راه الاغ! مردم تعجب كردند، اما حضرت فرمود: هدف او از آمدن به جبهه، خدا نبود، بلكه چون ديد دشمن سوار بر الاغ خوبي است، با خود گفت: او را مي كشم و الاغش را به غنيمت مي برم، اما موفق نشد و آن كافر اين مسلمان را كشت، پس او «قتيل الحمار» است. (3)
خالص كردن نيت، كاري بس دقيق و مشكل است. گاهي افكار غير خدايي چنان در عمق جان انسان رسوخ مي كند كه خود انسان هم متوجه نيست، و لذا در روايت آمده است: ريا و شرك از حركت مورچه سياه در شب تاريك بر سنگ سياه، آرام تر و دقيق تر است. (4)
چه بسيار افرادي كه به خيال خود قصد قربت دارند، اما هنگام فراز و نشيب ها معلوم مي شود كه قصد آنها صددرصد خالص نيست.
به قول علامه ي شهيد مطهري، نيت يعني خودآگاهي، و ارزش عبادت به معرفت و آگاهي است.
در روايات مي خوانيم:
«نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِه ؛ (5)
نيت مؤمن از عمل او بهتر است.»
همانگونه كه در مقايسه ي جسم و روح، روح مهم تر از جسم است و انسانيت انسان به روح اوست، در مقايسه ي عمل و نيت، نيت مهم تر از خود عمل است، چرا كه روح عمل است.
نيت به قدري ارزش دارد كه اگر انسان نتواند كار خيري را انجام دهد، اما نيت آنرا داشته باشد كه انجام دهد، خداوند پاداش آنرا به او مي دهد. (6)