سجده ي اضطراري


به دلايل ياد شده در زير، در حال اختيار و بدون عذر موجه، سجده بايد بر زمين و رستني هاي آن (بجز خوردني ها و پوشيدني ها) صورت گيرد:
1. سنت پيامبر گرامي و اوامر آن حضرت به سجده بر خاك و سطح زمين.
2. سيره و روش عملي رسول خدا.
3. سخنان صحابه پيامبر صلي الله عليه و آله.
4. سيره و رفتار عملي صحابه و تابعين رسول الله و مسلمانان صدر اسلام.
5. سخنان اهل بيت و عترت پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله.
در اين جا روايات ديگري نيز وجود دارد كه بيانگر كيفيت سجده در حالات اضطراري مانند حرارت طاقت فرسا و يا سرماي بسيار شديد مي باشد و از مجموع آن ها چنين استفاده مي شود كه در صورت ضرورت و داشتن عذر موجه شرعي مي توان بر گوشه ي لباس و يا قطعه اي از پارچه سجده نمود.
همان طور كه گفته شد، روايات ياد شده در صدد بيان كيفيت سجده در حالت اضطرار است، ولي گروهي از مسلمانان (اهل سنت) چنين پنداشته اند كه احادث مزبور، دليل جواز سجده بر فرش ها و پارچه ها و امثال آنها در همه ي حالات حتي در حالت عدم عذر موجه مي باشد، و لذا از سنت و سيره ي پيامبر گرامي و صحابه آن حضرت تعدي نموده و مي گويند: لازم نيست سجده تنها بر زمين و روييدني ها (مگر خوردني ها و پوشيدني ها) صورت گيرد، بلكه مي توان در همه ي شرايط بر هر چيز جامد ديگري مانند: قالي، پارچه، گوشه ي لباس، خوردني ها و... سجده نمود.
بنابراين شايسته است احاديث ياد شده را كه بر اضطراري بودن موارد خود تصريح مي نمايد، از نظر شما بگذرانيم، تا بي پايگي پندار ياد شده، بيش از پيش روشن گردد:
1. ابوعبدالله بخاري در مواردي از صحيح خود، روايت ذيل را به نقل از انس آورده و حتي يك باب از آن كتاب را به سجده بر لباس در شدت گرما اختصاص داده است و همين عنوان نيز شاهد بر مدعاي ما است:
«هرگاه با رسول خدا صلي الله عليه و آله نماز مي خوانديم، و يكي از ما به خاطر شدت گرما نمي توانست پيشاني خود را بر زمين بگذارد، لباس خود را مي گسترانيد و بر آن سجده مي نمود.»
2. بخاري در جاي ديگر از كتاب خود از انس، چنين حكايت مي كند:
«هرگاه پشت سر پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله در شدت گرما نماز مي گزارديم، بر لباس هاي خود سجده مي نموديم تا از حرارت در امان باشيم.» (1)
3. مسلم بن حجاج نيز، روايت ياد شده را چنين نقل كرده است:
«وقتي با پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله نماز مي خوانديم و يكي از ما به علت شدت گرما نمي توانست پيشاني خود را بر زمين قرار دهد، لباس خود را مي گستراند و آنگاه بر آن سجده مي نمود.» (2)
4. مسلم در جاي ديگر به نقل از يكي از صحابه چنين آورده است:
«با رسول خدا صلي الله عليه و آله در شدت گرما نماز مي خوانديم، و آنگاه كه يكي از ما نمي توانست پيشاني خويش را بر زمين بگذارد، لباس خود را مي افكند و بر آن سجده مي كرد». (3)
از عبارات ياد شده به خوبي روشن مي گردد كه سجده بر اشياء ديگري غير از زمين و رستني هاي آن، تنها در صورت اضطرار و ناچاري جايز است، زيرا جمله هاي مذكور، به وجود عذرهاي موجهي مانند گرماي طاقت فرسا و يا سرماي شديد، تصريح مي نمايد واز اين جا معلوم مي گردد كه برخي از مسلمانان صدر اسلام، براي آن كه از حرارت فوق العاده ي زمين عربستان در هنگام تابش آفتاب سوزان حجاز در امان باشند، گوشه اي از لباس را بين زمين و پيشاني خود قرار مي دادند. و لذا «ابن حجر» مي گويد:
«روايات ياد شده بر اين نكته اشاره دارد كه قرار دادن پيشاني بر زمين (بدون واسطه) به هنگام سجده، اصل در سجود مي باشد، زيرا سجده بر لباس، مشروط به عدم قدرت (و حالت اضطرار) گرديده است.» (4)

شوكاني نيز پس از نقل حديث مزبور، چنين مي گويد:
«حديث ياد شده بر جواز سجده بر لباس به خاطر ايمني از حرارت زمين، دلالت مي نمايد و به اين نكته اشاره دارد كه اصل در سجده آن است كه پيشاني را به هنگام سجود، بر زمين قرار دهند، زيرا سجده بر لباس، به حالت عدم قدرت (و عذر موجه) مشروط مي باشد.» (5)
حكم به اين كه در حال اضطرار (مانند گرماي شديد و طاقت فرسا) مي توان بر گوشه ي لباس سجده نمود، به كتب روايي اهل سنت اختصاص ندارد، بلكه حكم ياد شده، در احاديث اهل بيت نيز، به چشم مي خورد.
نويسنده ي كتاب «وسائل الشيعه» بخشي را تحت عنوان «بَابُ جَوَازِ السُّجُودِ عَلَي الْمَلَابِسِ وَ عَلَي ظَهْرِ الْكَفِّ فِي حَالِ الضَّرُورَة» تدوين نموده و احاديث اهل بيت رسول خدا صلي الله عليه و آله را در اين زمينه آورده است كه به عنوان مثال، برخي از آنها را از نظر شما مي گذرانيم:

1. عيينه مي گويد:
«به ابي عبدالله (امام صادق عليه السلام) گفتم: در يك روز بسيار گرم به مسجدي وارد مي گردم و خوش ندارم بر سنگريزه ها نماز بگزارم، آيا مي توانم لباس خود را بگسترانم و بر آن سجده نمايم؟ در جواب فرمود: آري، اشكالي ندارد.» (6)
2. قاسم بن فضيل مي گويد:
«به امام رضا عليه السلام گفتم: فدايت گردم، آيا يك شخص مي تواند - به منظور ايمني از حرارت و سرما - بر آستين خود سجده نمايد؟ فرمود: اشكالي ندارد.» (7)
3. گروهي از اصحاب اماميه چنين نقل كرده اند:
«به امام ابي جعفر (باقر عليه السلام) گفتيم: اگر در سرزميني سرد كه در آن برف و يخ مي باشد، بوديم، آيا مي توانيم بر آن سجده كنيم؟ فرمود: نه، ولي چيزي مانند پنبه يا كتان، بين آن و پيشاني خود قرار مده.» (8)
بنابراين، رواياتي كه در برابر انبوه ادله ي گذشته به صورت مطلق در اين زمينه رسيده است - به مقتضاي قواعد علم اصول الفقه - بر احاديث مقيد به حالت اضطرار، حمل مي گردد.
نتيجه
از مجموعه احاديث ياد شده، دو نكته ي ذيل به روشني معلوم مي گردد:
1. در حالت اختار و امكان دسترسي به اجزاء زمين، مانند خاك، سنگ، سنگريزه و رستني هاي آن (مگر خوردني ها و پوشيدني ها)، و در صورت فقدان عذر موجه (مانند سرما و گرماي شديد)، بايد بر زمين و روييدني هاي ياد شده سجده نمود.
2. تنها در صورت وجود عذر موجه و حالت اضطراري (مانند سرماي شديد و گرماي طاقت فرسا و يا فقدان اجزاء زمين) مي توان بر گوشه ي لباس و پارچه سجده كرد. و اين نكته، موضوعي است كه در روايات دو گروه شيعه و سني به چشم مي خورد. از اين رو، مسلمانان شيعه و پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام، به پيروي از سنت رسول خدا صلي الله عليه و آله و سيره ي آن حضرت و رفتار عملي مسلمانان صدر اسلام و سخنان عترت پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله، در حالت اختيار، بر اجزاء زمين مانند سنگ، سنگريزه و يا قطعه اي از چوب و امثال آن سجده مي نمايند و از سجده بر پارچه ها، لباس و خوردني ها خودداري مي نمايند. و در اين راستا، به منظور ابراز تذلل و فروتني بيشتر در مقابل خداوند بزرگ، ترجيح مي دهند بر خاك سجده نمايند، و لذا با تأسي به سيره ي صحابه و تابعان و اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله قطعه اي از تربت پاكيزه را براي سجده برمي گزينند تا بدين وسيله، بالاترين درجه ي تواضع خويش را در برابر پروردگار جهانيان ابراز دارند.
لازم به تذكراست كه رفتار ياد شده، تنها به شيعيان اختصاص ندارد، بلكه جمعي از شخصيت هاي معروف اهل تسنن نيز، همين راه را برگزيده اند كه به منظور رعايت اختصار، نمونه هايي از آن را (از ميان انبوه حكايت ها و نقل ها) از نظر شما مي گذرانيم:
1. گروهي از محدثان و مورخان اسلامي، چنين حكايت كرده اند:
«عمر بن عبدالعزيز - خليفه اموي - به خمره (نوعي حصير) اكتفا نمي كرد، بلكه مقداري خاك بر روي آن قرار مي داد و بر آن سجده مي نمود.» (9)
2. از عروة بن زبير نقل شده كه خوش نداشت بر چيزي جز زمين، نماز بگزارد. (10)
3. چنان كه قبلا نيز اشاره شد، نويسنده «الطبقات الكبري» چنين مي گويد:
«مسروق بن اجدع (يكي از تابعان) به هنگام سفر، خشتي را با خود برمي داشت تا در كشتي بر آن سجده نمايد.» (11)
بر اين اساس، رويه ي مسلمانان شيعه، مبني بر التزام به سجده نمودن بر اجزاء زمين و رستني هاي آن - مگر خوردني ها و پوشيدني ها - و همچنين ترجيح دادن سجده بر خاك و قطعه اي از تربت پاكيزه و مقدس به منظور ابراز فروتني و تذلل بيشتر در برابر خداوند بزرگ، نه تنها از گردونه شرك خارج است، بلكه كاملا با روح توحيد و يگانه پرستي سازگار مي باشد و نظرياتي كه برخلاف آن وجود دارد، نوعي بدعت و تشريع بي پايه است كه سستي و بي پايگي آنها در پرتو دلائل مذكور مانند سنت و سيره ي پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله و سخنان و رفتار عملي صحابه و تابعين، و همچنين روايات اهل بيت عليهم السلام، به اثبات مي رسد، سخن ياد شده در زير، گواهي روشن بر اين مدعا است: «حافظ ابوبكر بن ابي شيبه در كتاب خود (المصنف)، ج 2 از سعيد بن مسيب و محمد بن سيرين، چنين حكايت نموده است كه نماز بر «طنفسة» (كه نوعي فرش كرك دار است)، امري محدث مي باشد. و از رسول خدا صلي الله عليه و آله به سند صحيح روايت شده است كه: بدترين امور، محدث ها هستند و هر امر محدثي بدعت است.» (12)

پاورقي

1- صحيح بخاري، ج 1، ص 143 / 107 و مورد ديگر، ص 101 و ح 2، ص 81.
2- سيرتنا و سنتنا، ص 131.
3- سيرتنا و سنتنا، ص 131.
4- الفتح، ج 1، ص 414.
5- سيرتنا و سنتنا، ص 131.
6- وسائل الشيعه، ج 3، كتاب الصلاة، ابواب ما يسجد عليه، باب 4، حديث 1.
7- وسائل الشيعه، ج 3، كتاب الصلاة، ابواب ما يسجد عليه، باب 4، حديث 2.
8- وسائل الشيعه، ج 3، كتاب الصلاة، ابواب ما يسجد عليه، باب 4، حديث 7.
9- فتح الباري، ج 1، ص 410 و شرح الأحوذي، ج 1، ص 272.
10- فتح الباري، ج 1، ص 410 و شرح الأحوذي، ج 1، ص 272.
11- الطبقات الكبري، ج 6، ص 79، چاپ بيروت، در احوالات مسروق بن اجدع.
12- سيرتنا و سنتنا، ص 134؛ سجده بر تربت يا نهايت تواضع در پيشگاه خداوند، سيدرضا حسيني نصب، ص64-73.

بازگشت