نقش مسجد در وحدت اجتماعي مسلمانان


يكي از نيازهاي اساسي جامعه ي اسلامي، وحدت و همبستگي نيروهاي مسلمان بر محور فرامين الهي است.
اسلام براي رسيدن به اين عنصر حياتي، در جوهر و نهاد خود همه ي امتيازهاي موهوم را نفي نموده و كرامت و ارزش انسان را بر پايه ي «تقوا» بنا نهاده است. با اين حال، «وحدت» از يك سو نياز به اسباب و عواملي دارد تا هرچه بيشتر استحكام و پايداري يابد. و از سوي ديگر نيازمند آن است كه در مكاني ظهور و تجلي نمايد،تا از اين راه، اميدهاي دشمنان پيدا و پنهان جامعه ي اسلامي به يأس و نوميدي گرايد.
مسجد در جامعه ي اسلامي در اين زمينه، از نقشي اساسي برخوردار است. در هر جامعه اي امتيازهاي موهوم و فخرفروشي هاي پوچ به گونه اي مطرح است. چنانچه با اين گرايش ها به طور ريشه اي و پيگير مبارزه نشود، بيم آن مي رود كه ارزشهاي واهي و غير الهي در چهره ي ارزش هاي پسنديده و تعيين كننده جلوه گر شوند و نظام ارزشي جامعه را دگرگون نمايند. مسجد، در اين رابطه، كانوني است كه همه روزه مؤمنان از قشرهاي مختلف جامعه با منصب ها و موقعيت هاي اجتماعي گوناگون، در آن حضور مي يابند. همگان دوش به دوش هم و در صف هايي به هم پيوسته و رو به يك سو نماز مي گزارند. آنان با تكرار همه روزه ي اين كار به ياد مي آورند كه در بارگاه خداوند، موقعيت هاي اجتماعي، مال، مقام و منصب تعيين كننده نيست. همه ي مسلمانان در صفي واحد و يكسانند. كسي بر ديگري نسب به قرار گرفتن در مكاني سزاوارتر و برتر نيست؛ جز اين كه مستحب است آنان كه در علم و كمالات انساني و انديشه و پرهيزگاري و تقوا بر ديگران برتري دارند، در صف اول باشند. اين نيز خود ترسيم يك سرمشق و نمونه به منظور ارزش گذاري صحيح در تمامي تار و پود جامعه ي اسلامي است. پس مسلمانان در مسجد فرا مي گيرند كه همه با هم و همدوشند. بايستي ملاك هاي موهوم را كنار گذارند و برتري را در ارزش هاي الهي بدانند. و اين، همان تقويت عنصر «وحدت» و فراگرفتن درس همبستگي و پيوستگي در جامعه ي اسلامي است.
از سوي ديگر با نمايش همبستگي و پيوستگي مسلمانان در مسجد، همدلي و همراهي آنان همه روزه اعلام مي گردد. حضوري اين چنين، از يك طرف دل هاي مسلمانان سست ايمان را نيرو مي بخشد و از طرف ديگر سبب مي شود اميدهاي دشمنان دين يعني آنان كه به انتظار تفرقه و پراكندگي مسلمانان نشسته اند، به نوميدي گرايد.
پس نماز با آن كه معراج مؤمنان و مايه ي تقرب پارسايان و روشني بخش ديده ي عارفان است؛ خار چشم شيطان و منافقان نيز هست. اين نقش مسجد و نماز جماعت در روايات فراواني از سوي معصومان عليهم السلام مورد تصريح قرار گرفته است. در روايتي از پيامبر صلي الله عليه و اله آمده است:
«هيچ نمازي براي منافقان، شكننده تر از نماز صبح و عشا نيست؛ اگر مؤمنان مي دانستند كه اين دو نماز چه فضيلتي دارد، با حالت سينه خيز هم كه بود خود را مي رساندند و در آن شركت مي كردند.» (1)
اين گفتار پيامبر صلي الله عليه و اله جنبه ي اجتماعي - سياسي حضور در مسجد و نماز جماعت و تأثير اين حضور وحدت آميز بر تضعيف جبهه ي نفاق را به روشني نشان مي دهد.
دقت در بسياري از احكام و مسايل مربوط به مسجد و نماز جماعت، نشان مي دهد كه يكي از اهداف تأكيد بر حضور در مسجد و نماز جماعت نمايش روح وحدت و همبستگي در جامعه ي اسلامي است. بي آن كه اين امر، منافاتي با جنبه هاي عبادي داشته باشد.
پيامبر صلي الله عليه و اله بر منظم بودن صف هاي نماز جماعت، بسيار تأكيد مي نمود. در اين باره، سخنان زيادي از آن حضرت به دست ما رسيده است. (2)
علاوه بر اين، نقل شده كه پيامبر صلي الله عليه و اله بلال را فرمان داده بود تا بر منظم بودن صف هاي نماز جماعت كاملا مراقبت نمايد. (3)
مي توان گفت: تأكيد بر منظم بودن صف هاي نماز جماعت و فشرده ايستادن مؤمنان به هنگام نماز، تنها به لحاظ رعايت نظم و انضباط در پيشگاه حق تعالي نيست؛ بلكه نمايش نظم و يكپارچگي مسلمانان به دشمنان نيز مورد توجه است. در سخنان معصومان عليهم السلام شواهد قابل توجهي بر اين مطلب يافت مي شود.
رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمود:
(در نماز جماعت) صف هاي خود را منظم كنيد و كتف ها را موازي هم قرار دهيد؛ مبادا شيطان بر شما چيره شود.» (4)
مقصود از كلمه ي شيطان، در اين حديث، يا ابليس است و يا انسان هاي شيطان سيرت. در هر حال، مقصود از شيطان هر كه باشد، اين سخن پيامبر صلي الله عليه و اله گوياي آن است كه شيطان ها با مشاهده ي تفرقه و آشفتگي در صف هاي مسلمانان خوشحال مي شوند. بسيار طبيعي است كه آنان در اين حال به ضعف و سستي دين و دينداران دل مي بندند و مقدمات سلطه و چيرگي شوم خود بر آنان را فراهم مي آورند. بر عكس، نظاره ي وحدت و صف يكپارچه ي مسلمانان، دشمنان و شيطان ها را دلسرد و نوميد مي كند.
به علاوه نظم و انضباط در صف هاي نماز جماعت و پيوستگي شانه هاي مؤمنان، تأثير خاصي در ايجاد صفا و صميميت و همدلي آنان با يكديگر دارد. در حديثي از پيامبر صلي الله عليه و اله آمده است:
«صف هايتان را منظم كنيد و دوشها را به هم متصل نماييد تا ميان شما فاصله اي نباشد؛ نامنظم نايستيد، و گرنه خداوند دلهايتان را با هم ناهماهنگ خواهد نمود.» (5)
اين سخن پيامبر صلي الله عليه و اله -كه در احاديث فراوان ديگري نيز تكرار شده - تأثير نظم و انضباط را در توافق و هماهنگي دل ها نشان مي دهد. اصولا انسان -بر پايه ي فطرت خويش -نظم و هماهنگي را دوست مي دارد و از بي نظمي و آشفتگي رويگردان است. منظم بودن و مشاهده ي نظم در كار ديگران، انسان را به سوي انضباط بيشتر فرا مي خواند؛ حال آن كه ديدن پريشاني و به هم ريختگي، روح و روان را آشفته مي سازد. پس به پا داشتن نماز در صف هايي منظم و آراسته، و با شانه هاي به هم پيوسته افزون بر آن كه شيطان ها را افسرده و نوميد مي كند؛ دل هاي مؤمنان نمازگزار را به يكديگر مهربان و صميمي مي نمايد و به آنان رنگ وحدت و همدلي مي بخشد.
بايد يادآور شويم از گفتار پيشوايان دين به خوبي استفاده مي شود وحدتي كه مسجد بايد عامل پيدايش و مظهر آن باشد وحدت قلبها است؛ يعني وحدتي كه با صفا و صميميت دل هاي نمازگزاران همراه باشد. اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايد:
«از فراواني مسجدها و گردهمايي مردمي كه بدن هاي آنها به يكديگر نزديك و قلب هايشان از هم دور است، مغرور نشويد.» (6)

پاورقي

1- محمد بن حسن عاملي، وسايل الشيعه، ج 5، ص 378، باب 3 از ابواب صلاة الجماعة، روايت 1.
2- محمد بن حسن عاملي، وسايل الشيعه، ج 5، ص 471، باب 70 از ابواب الصلاة الجماعة.
3- عبدالحي الكتاني، التراتيب الادارية، ج 1، ص 90.
4- محمد بن حسن عاملي، وسايل الشيعه، ج 5، ص 472، باب 70 از ابواب الصلاة الجماعة، روايت 4.
5- محمد بن حسن عاملي، وسايل الشيعه، ج 5، ص 472، باب 70 از ابواب الصلاة الجماعة، روايت 7.
6- احمد بن ابوطالب طبرسي، احتجاج، ص 258؛ كوي دوست ، رحيم نوبهار، ص222-225.

بازگشت