با توجه به سيره ي عملي و سخنان پيشوايان دين روشن شد كه يكي از جنبه هاي مهم «مسجد» در اسلام، نقش فرهنگي و آموزشي آن است.
از شيوه ي برخورد معصومان عليهم السلام با مسجد به روشني فهميده مي شود كه اين نقش مسجد جاودانه و هميشگي است. اگر بنا بود مسجد، در زمينه ي فعاليت هاي فرهنگي از يك نقش محوري برخوردار نباشد، پيامبر صلي الله عليه و آله از آغاز، مسجد را تنها جايگاه عبادت مسلمانان قرار مي داد و براي فعاليت هاي آموزشي و تبليغي مكاني ديگر را بر مي گزيد. بي گمان، فراهم آوردن جا و مكان ديگري جز مسجد براي مسلمانان دشوار نبود. مردمي كه پيوسته با مال و جان خود در حال جهاد بودند و براي تجهيز سپاهيان اسلام، انفاق ها و بخشش هاي حيرت آور مي كردند، از ساختن مكاني جدا از مسجد براي آموزش ناتوان نبودند؛ همان گونه كه براي استراحت هيئت هاي نمايندگي، خانه يا خانه هايي با امكانات نسبتا مناسب در نظر گرفته شد. (1)
افزون بر اين، با دقت در سخنان معصومان عليهم السلام روشن مي شود كه ابعاد فرهنگي مسجد، يك نقش هميشگي است. در بسياري از احاديثي كه در اين باره وجود دارد، سخن از مسجد خاصي به ميان نيامده؛ بلكه بر جنبه هاي فرهنگي مسجد به طور كلي تأكيد شده است.
در گفتاري كه به زودي از اميرالمؤمنين عليه السلام گذشت، حتي مساجدي كه در زمان هاي آينده بنا مي شود و از جنبه هاي هدايتي و فرهنگي برخوردار نيست، صريحا مورد نكوهش قرار گرفته بود. با توجه به چنين سخناني، هرگز نمي توان تأكيد پيشوايان دين بر جنبه هاي فرهنگي مسجد را ناظر به زماني خاص و شرايطي ويژه دانست.
بنابراين بايد گفت: ويژگي هايي كه مسجد در تفكر و باور اسلامي از آن برخوردار است، سبب شد تا پيشوايان دين بر ابعاد فرهنگي آن به عنوان يك نقش جاودانه و هميشگي تأكيد كنند. مسجد در يك جامعه ي اسلامي، جايگاه تجمع منظم و همه روزه ي مؤمنان حق جوست. كساني كه معمولا دوستدار آشنايي با دين و انديشه هاي الهي اند. حضور آنان در اين مكان، نياز به صرف نيرو و امكانات ويژه اي ندارد. آواي ملكوتي اذان به خودي خود، همگان را به مسجد فرامي خواند. جلسه اي منظم از دوستداران آشنايي با معارف اسلامي فراهم مي آيد و يك مبلغ شايسته و كارآمد مي تواند از اين گردهمايي به خوبي در راستاي رشد فرهنگي جامعه ي اسلامي بهره برداري كند. آن گونه كه پيامبر و اهل بيت او عليهم السلام تا مرز امكان چنين كردند.
البته تكيه بر جنبه هاي فرهنگي مسجد و نقش محوري و جاودانه ي آن، هرگز به معناي بي نيازي از ديگر مراكز علمي و مؤسسه هاي آموزشي نيست. چه، افزون بر آن كه آموزش دادن و آموختن در اسلام، مكان نمي شناسد؛ گسترش دامنه ي علوم و دانش هاي مذهبي و غير مذهبي، تأسيس مدارس و آموزشگاه هاي گوناگون را ضرورتي اجتناب ناپذير ساخته است.
سخن، اين است كه نبايد پنداشت تأكيد پيشوايان اسلام بر ابعاد فرهنگي - آموزشي مسجد، برخاسته از ضرورت و شرايطي ويژه ودر زمان و مكان معيني بوده است. بلكه مسجد بر اساس جايگاهي كه پيامبر صلي الله عليه و آله براي آن ترسيم نموده، در هر عصر و زماني بايد يكي از پايگاه هاي مهم آموزشي و تربيتي باشد.
هرگاه از چنين ديدي به مسجد نگاه كنيم، بايد با توجه به توسعه و تحولي كه در پديده ي «آموزش» و «تبليغ» پديدار شده، در ارتباط با تلاش هاي فرهنگي در مسجد به گونه اي ديگر عمل كنيم و در رفع كاستي هاي موجود بكوشيم. زيرا بهره برداري از قابليت هاي فراوان مسجد جز با چنين تلاشي امكان پذير نخواهد بود.
در زمان ما براي رويارويي با امواج ضد فرهنگي، در كنار حفظ شيوه هاي تبليغ سنتي، بايد از روش ها و ابزارهاي نو نيز بهره گرفت. امروزه وجود مراكز آموزشي - فرهنگي وابسته به مسجد و در كنار آن، يك ضرورت اجتناب ناپذير است. مراكزي كه پاسخگوي نيازهاي مردم در زمينه ي كتاب، نشريات سودمند، فيلم، نوار، اطلاع رساني و حتي نيازهاي تفريحي باشد، در جذب جوانان به نماز و مسجد بسيار مؤثر است. همچنين بايد براي ساخت كتابخانه و قرائتخانه ي مناسب در كنار مساجد فكري اساسي بشود. مسجد و كتابخانه داراي پيوندي ديرينه اند. از همان زمان كه قرآن به صورت نوشته درآمد، مسلمانان آن را بر مساجد وقف مي كردند. رفته رفته اين سنت نيكو در مورد ديگر كتاب ها نيز عملي شد. كتابخانه هاي مساجد در طول تاريخ نقش بزرگي در شكوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي ايفا نموده اند. امروز بسياري از مساجد، از كتابخانه و قرائتخانه ي مناسب برخوردار نيست، حال آن كه لازم است در هر منطقه اي، دست كم تعدادي از مساجد داراي كتابخانه اي متناسب با نيازهاي مردم همان منطقه باشد. (2)