اميرالمؤمنين عليه السلام در سخني جامع و جاودانه، جايگاه يك مسجد اصيل را از نقطه نظر فرهنگي اين گونه ترسيم نموده است:
«كسي كه به مسجد رفت و آمد كند [دست كم]، يكي از اين امور نصيب او خواهد شد: برادري كه از او در راه خدا استفاده مي كند؛ دانشي نو، آيه اي محكم، سخني كه مايه ي هدايت و راهيابي او باشد؛ رحمت الهي كه آن را انتظار مي كشد؛ سخني كه او را از گمراهي باز دارد؛ ترك گناه به سبب حساب بردن از خداوند يا ترك گناه به دليل حيا نمودن [از برادران ديني خويش].» (1)
پيشتر شرح جملاتي از اين حديث گذشت. در حقيقت برخي از آنچه در اين سخن امام ذكر شده، به جنبه هاي آموزشي مسجد اشاره دارد. پاره اي از آنها نيز ناظر به ابعاد تربيتي و اخلاقي مسجد است. اين حديث گوياي آن است كه مسجد در اسلام، كانون گرم مباحث علمي است. محلي كه حرف هاي نو و تازه در زمينه ي علوم و معارف اسلامي، در آن جا مطرح مي شود. مقصود از «آيه ي محكم»، مباحث اعتقادي و يا بحث و بررسي درباره ي آيات قرآن مجيد است.
از جمله ي ديگر حديث چنين برمي آيد كه مسجد، محل هدايت مسلمانان و جايگاه بازگويي اسباب و عوامل هدايت و گمراهي انسان است. ديگر جملات حديث نيز به ابعاد تربيتي و اخلاقي مسجد اشاره دارد.
پوشيده نيست كه اين نقش مسجد، مرهون سنگ و چوب و بناي مسجد نيست.امام جماعت مسجد، آنان كه در مسجد حضور مي يابند، كساني كه اداره ي امور مسجد را بر عهده دارند، و در يك كلام «اهل مسجد» مي توانند مسجد را از نظر فرهنگي، فعال و سازنده نمايند. اينان مي توانند با برنامه ريزي صحيح و برگزاري كلاس ها و جلسات گوناگون در مسجد، آن را به يك پايگاه فعال آموزشي و فرهنگي تبديل كنند.
در ميان اين همه، امام جماعت و عالمي كه اداره ي امور فرهنگي مسجد را بر عهده دارد، مي تواند نقش مؤثر و سازنده اي را ايفا نمايد. مطرح نمودن حرف هاي نو پيرامون معارف اسلامي در مسجد، آنگاه امكان پذير است كه عالم ديني، افزون بر توان علمي لازم، داراي مطالعات پيگير باشد تا بتواند پيوسته از بوستان معارف اسلامي گلهايي نو بچيند و با عطر دل انگيز آن، روح و جان مسجديان را صفا و سرور بخشد. در غير اين صورت، دانش هاي نو در مسجد، مطرح نمي شود و بيم آن مي رود كه طرح مباحث تكراري، اسباب خستگي و افسردگي نمازگزاران را فراهم آورد؛ چه، همان گونه كه بدن انسان از خوردن غذاهاي يكنواخت افسرده و بي اشتها مي شود؛ روح و جان او نيز از دريافت مطالب تكراري، ملول و آزرده مي شود.
چنانچه مقصود از «آيه ي محكم» مباحث اعتقادي باشد، عالم مسجد بايد با طرح مباحث اعتقادي به طور صحيح و اصولي، دل هاي مؤمنان را بر آيين توحيد مستحكم كند. اگر مقصود از آن، طرح مباحث قرآني و تفسير باشد، لازم است عالم ديني با اين رشته از دانش نيز آشنايي داشته باشد تا بتواند جان تشنگان معارف اسلامي را از كوثر زلال معارف قرآن سيراب كند.
از اين همه مهم تر، طرح مطالبي كه مايه ي هدايت انسان و نجات او از گمراهي است، ايجاب مي كند كه عالم مسجد، خود مراحلي از هدايت را پيموده باشد؛
اسباب هدايت و گمراهي انسان را شناخته باشد و با گفتار و كردار خويش، راه سعادت و خوشبختي را به نمازگزاران نشان دهد.
شايان ذكر است كه اين گفتار امام عليه السلام پيرامون ابعاد فرهنگي مسجد، در فضايي ايراد شده كه كار فرهنگي در مسجد، تنها به سخنراني امام جماعت، محدود نمي شد. بلكه جلسات درس و آموزشي گوناگون از سوي افراد مختلف در مسجد بر پا مي شد و مسجد به راستي مدرسه و آموزشگاه مسلمانان بود.
براي اين كه مساجد، جايگاه خويش را در اين باره بيابند، نبايد تنها به برگزاري جلسه ي سخنراني توسط امام جماعت بسنده كنيم؛ بلكه لازم است كه كلاس هاي آموزشي گوناگون و به سرپرستي افراد شايسته در مسجد بر پا شود؛ تا قشرهاي مختلف با حضور در مسجد ضمن بهره برداري از جنبه هاي عبادي و معنوي اين بناي مقدس، توان علمي خويش را بالا ببرند و به فراخور حال خود با معارف اسلامي و حتي ديگر دانش هاي ضروري و مفيد آشنا شوند. (2)