علاوه بر جلسات سخنراني پيامبر صلي الله عليه و آله كه معمولا پس از نماز جماعت برگزار مي شد، كلاس هاي آموزشي نيز در اوقات گوناگون از سوي آن حضرت در مسجد تشكيل مي يافت. اين كلاس ها اختصاص به جوانان و نوجوانان نداشت؛ بزرگسالان و پيرمردان نيز در چنين جلساتي شركت مي كردند. (1)
در اين جلسات، مسايل گوناگوني از جمله مباحث اعتقادي و مباني ايمان به خداوند، آموزش داده مي شد. ابوذر رحمه الله مي گويد: رسول خدا صلي الله عليه و آله ايمان را قبل از آموزش قرآن به ما مي آموخت. (2)
پيامبر صلي الله عليه و آله در كنار آموزش مباحث ديني، مسلمانان را با مباحث تاريخي نيز آشنا مي كرد. عبدالله بن عمر گفته است: «پيامبر صلي الله عليه و آله شبها گاه تا ديروقت پيرامون تاريخ بني اسرائيل براي ما سخن مي گفت.» (3)
استاد و مدرس كلاس هايي كه در مسجد تشكيل مي شد، تنها پيامبر صلي الله عليه و آله نبود. علي عليه السلام نيز گاه به فرمان پيامبر صلي الله عليه و آله بر منبر آن حضرت مي نشست و در حالي كه يك پله پايين تر از جاي رسول خدا مي نشست، براي مردم سخن مي گفت. (4)
گروه هاي مختلف با اساتيد معين در گوشه و كنار مسجد كلاس هاي آموزشي برگزار مي كردند و علوم و فنون مختلف آموزش داده مي شد. أنس مي گويد: اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله پس از نماز صبح به گروه هاي مختلف تقسيم مي شدند؛ برخي به تلاوت قرآن مي پرداختند و گروهي واجبات و مستحبات را فرا مي گرفتند. (5)
عبدالله بن رواحه در مسجد، جلسات مربوط به توحيد و معاد (مسايل اعتقادي) را اداره مي كرد. او در غياب پيامبر صلي الله عليه و آله نيز مسايل فقهي و اعتقادي را به مسلمانان آموزش مي داد. گاه اتفاق مي افتاد كه پيامبر صلي الله عليه و آله خود در چنين جلساتي شركت مي كرد. روزي رسول گرامي اسلام در حلقه ي درسي كه عبدالله بن رواحه در آن تدريس مي كرد، حضور يافت. با ورود آن حضرت انتظار مي رفت كه ايشان سخنران مجلس باشد؛ ولي پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: بدانچه مشغول بوديد، ادامه دهيد؛ من نيز براي آموزش و تعليم مبعوث شده ام. نظير همين ماجرا در مورد معاذ بن جبل نيز نقل شده است. (6)
يكي ديگر از ياران پيامبر صلي الله عليه و آله به نام عبادة بن صامت، مأمور آموزش قرآن و نوشتن به اصحاب صفه بود. (7)
صفه، سكويي در پشت مسجد النبي بود. فقيران و بينواياني كه جا و مكاني نداشتند شبانه روز در همان جا زندگي مي كردند و در هنگام جنگ نيز به جبهه هاي نبرد مي شتافتند. آنها بسياري از اوقات خود را به آموزش و كارهاي علمي اختصاص مي دادند و حتي در شب ها نيز به آموزش قرآن مي پرداختند. (8)
ابان بن سعيد و ابوعبيده ي جراح نيز گاه كساني را كه پيامبر صلي الله عليه و آله به آنها معرفي مي نمود، آموزش مي دادند. (9)
از شخص ديگري به نام ثابت نام برده شده كه گاه در مسجد براي مردم سخنراني مي كرده است. (10)
جابر بن عبدالله نيز در مسجد، حلقه ي درس مخصوصي داشت كه گروهي از او دانش هاي ديني را فرا مي گرفتند. (11)
برگزاري جلسات مباحث فقهي و آموزش احكام در مسجد، گرمي و رونق ويژه اي داشته است. ابوسعيد خدري گفته است: «اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله چون گرد مي آمدند به سخن گفتن مي پرداختند و گفتار آنان بيشتر پيرامون دانش فقه بود. گاهي هم پس از مباحث فقهي به كسي مي گفتند تا سوره اي از قرآن را در ميان جمع تلاوت كند.» (12)
اين كلاس هاي آموزشي، با مايه هاي اخلاقي و پرورشي نيز همراه بوده است. يكي از ياران پيامبر صلي الله عليه و آله به نام انس بن مالك مي گويد: «مجالس ذكر در دوران پيامبر صلي الله عليه و آله همچون مجلس ذكر در زمان شما نبود كه يكي از حاضران اندرزهاي خود را براي ديگران بيان كند و حديث را به سرعت بخواند؛ ما دور هم گرد مي آمديم؛ درباره ي ايمان سخن مي گفتيم؛ در قرآن انديشه و تدبر مي كرديم؛ معارف ديني را عميقا مي آموختيم و نعمت هاي خداوند را بر مي شمرديم!» (13)
گاهي جلسات علمي در مسجد از آغاز شب تا صبح به طول مي كشيد و مشتاقان معارف اسلامي درباره ي علوم گوناگون به ياد دادن و فرا گرفتن مشغول مي شدند. (14)