اعتكاف به خودي خود مستحب است؛ ولي ممكن است به وسيله ي ديگري مانند نذر، عهد و قسم بر انسان واجب شود. كمترين مدت اعتكاف سه روز مي باشد. براي اين كه اعتكاف به طور صحيح صورت گيرد، روزه گرفتن، شرط الزامي آن است.
اعتكاف از نظر زمان، محدود به وقت خاصي نيست. تنها از آن رو كه لازمه ي اعتكاف، روزه گرفتن است، بايد در زماني اعتكاف نمود كه شرعا بتوان روزه گرفت. پس هرگاه كه روزه گرفتن صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است. ولي بهترين زمان براي اعتكاف، ماه مبارك رمضان و به ويژه دهه ي آخر اين ماه بزرگ است.
اعتكاف از نظر زمان داراي محدوديت خاصي است. نظريه ي معروف آن است كه اعتكاف تنها در يكي از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجد النبي، مسجد كوفه و مسجد بصره) جايز است. ولي گروهي از فقيهان اعتكاف در مسجد جامع هر شهر و منطقه را نيز روا دانسته اند. گر چه برخي برآنند كه اعتكاف در مسجد جامع بايد به قصد رجا و به اميد اين كه شايد مطلوب درگاه الهي باشد، انجام گيرد. اعتكاف در ساير مساجد مانند مسجد محله و بازار تنها به نظر شمار اندكي از فقيهان شيعي جايز است.
مقصود از مسجد جامع در هر شهر و منطقه، مسجدي است كه معمولا مردم بيشتري در آن جا گرد مي آيند. به عبارتي ديگر، مسجدي كه اغلب اوقات بيشتر از ساير مساجد جمعيت داشته باشد.
كسي كه اعتكاف مي كند بايد در تمام مدت اعتكاف در مسجد حضور داشته باشد. تنها براي اموري كه از نظر عقل، شرع و يا عرف، ضروري به شمار آيد، مانند شهادت دادن و عيادت از مريض در صورتي كه ضروري تلقي شود، مي توان به اندازه ي ضرورت، از مسجد خارج شد.
حتي در مواردي كه خروج از مسجد جايز است هرگاه مدت زمان اقامت در خارج از مسجد طولاني شود، اعتكاف باطل مي شود. كسي كه به چنين دلايلي از مسجد خارج مي شود در صورت امكان نبايد زير سايه بنشيند. بلكه احتياط آن است كه جز در صورت ضرورت، اصلا ننشيند.
معتكف در تمام طول اعتكاف، بايد از كليه ي امور جنسي، خريد و فروش و هر نوع معامله و تجارت خودداري كند. جدال و كشمكش در امور ديني و دنيوي براي اثبات برتري خود را كنار بگذارد. ولي نزاع براي اثبات حق و هدايت كسي از گمراهي و خطا مانعي ندارد. طبيعي است كه در اين باره، ملاك واقعي، انگيزه و نيت كسي است كه به بحث و جدال مي پردازد.
همچنين معتكف بايد از بوييدن گياهان معطر و بوي خوش به قصد لذت بردن پرهيز نمايد. بلكه احتياط مستحب است كه از آنچه بر شخص محرم، حرام شده، دوري كند. (1)
متأسفانه اهميت اعتكاف و نقش بسزاي آن در تصفيه و تزكيه ي انسان براي بسياري از ما مسلمانان ناشناخته مانده است. از اين رو جا دارد مبلغان اسلامي بيش از پيش بر نقش مهم آن تأكيد ورزند؛ تا اين سنت ديني آن گونه كه شايسته است، جايگاه خود را در جامعه ي اسلامي بيابد. به ويژه احياي اين سنت محمدي در دهه ي پاياني ماه مبارك رمضان - كه متأسفانه در جامعه ي ما مهجور مانده - يك اقدام خداپسندانه است. (2)