از ديگر جلوه هاي عبادت و ياد خدا در مسجد، اعتكاف است. واژه ي اعتكاف از نظر لغوي، به معني اقامت و درنگ كردن است. اعتكاف در اصطلاح شرع، يعني اقامت در مسجد به قصد عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال.
گر چه «اقامت در مسجد»، چنانچه به قصد اتلاف وقت و همراه با گذراندن عمر نباشد، خود عبادتي بزرگ به شمار مي آيد؛ ولي اعتكاف، اقامتي خاص و همراه با شرايطي ويژه است كه به زودي پيرامون برخي از شرايط و آداب آن سخن خواهيم گفت.
اساسا انسان موجودي است كه به فراخور طبع خود و يا از سر اجبار به اجتماعي زيستن، تن در داده است. اين امر سبب مي شود تا او همواره در گيرودار مسايلي باشد كه به گونه اي با ديگران ارتباط دارد. پيوند با ديگران - به ويژه هرگاه در سطحي گسترده باشد - مي تواند زمينه ي رشد آفت «خدا فراموشي» و «خودفراموشي» را در انسان ايجاد كند. بدين رو، انسان از نظر روحي و رواني نيازمند است كه اوقاتي را نيز به خلوت با «خود» و «خدا» اختصاص دهد و به پالايش درون و زدودن زنگارهاي غفلت بپردازد. غفلتي كه لازمه ي اجتماعي بودن انسان است.
اديان الهي با توجه به همين نياز روحي، با آن كه انسان را به حضور در جامعه و شركت در فعاليت هاي اجتماعي فرا مي خوانند؛ فرصت هايي را نيز براي خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده اند. اعتكاف در مسجد، يكي از اين فرصت هاست.
پيامبران بزرگ الهي در مراحل گوناگون زندگي در پيش و پس از مبعوث شدن به پيامبري، اوقاتي را به گسستن از مردم و ايجاد ارتباط ويژه با حق تعالي اختصاص مي دادند. پيامبر بزرگ اسلام صلي الله عليه و آله با وجود عظمت روحي و رسيدن به كمالات عالي انساني، خود را از اعتكاف بي نياز نمي دانست و نسبت بدان، اهتمامي خاص مي ورزيد. در حديثي از امام صادق عليه السلام آمده است:
«رسول خدا صلي الله عليه و آله در دهه ي آخر (ماه مبارك رمضان)، در مسجد معتكف مي شد. براي آن حضرت خيمه اي كه از مو بافته شده بود، در مسجد بر پا مي شد. پيامبر صلي الله عليه و آله كاملا براي اعتكاف مهيا مي شد و بستر خويش را جمع مي كرد.» (1)
در حديث ديگري از امام صادق عليه السلام آمده است:
«جنگ بدر در ماه رمضان انجام گرفت؛ از اين رو رسول خدا صلي الله عليه و آله موفق به اعتكاف نشد. آن حضرت در (ماه رمضان) سال آينده، يك دهه به عنوان همان سال اعتكاف نمود و يك دهه نيز به عنوان قضاي سال قبل.» (2)
رسول خدا صلي الله عليه و آله افزون بر اهتمام عملي به اعتكاف، با بيان فضايل و پاداش بزرگ آن، مؤمنان را به انجام اين عمل تشويق مي نمود. در حديثي از آن حضرت آمده است:
«اعتكاف از روي ايمان و اخلاص باعث آمرزش گناهان گذشته مي شود.» (3)