واجبات نماز

واجبات نماز يازده مورد است:
1 - نيت.
2 - قيام، يعني ايستادن.
3 - تكبيرة الاحرام يعني گفتن اللَّه اكبر در اوّل نماز.
4 - قرائت.
5 - قيام متّصل به ركوع.
6 - ركوع.
7 - سجود.
8 - تشهّد.
9 - سلام.
10 - ترتيب.
11 - موالات، يعني پي در پي بودن اجزاي نماز.

مسأله - بعضي از واجبات نماز ركن است يعني اگر انسان آنها را بجا نياورد، يا در نماز اضافه كند عمداً باشد يا سهواً يا جهلاً، نماز باطل مي شود، و بعضي ديگر ركن نيست يعني اگر عمداً كم يا زياد شود نماز باطل مي شود و چنانچه اشتباهاً يا جهلاً كم يا زيادگردد نماز باطل نمي شود.

اركان نماز پنج مورد است:
اوّل: نيت.
دوّم: تكبيرة الاحرام.
سوّم: قيام متّصل به ركوع يعني ايستادن پيش از ركوع.
چهارم: ركوع.
پنجم: دو سجده.
مسأله - كم شدن ركن در نمازهاي مستحبّي نماز را باطل مي كند ولي زياد شدن آن در نمازهاي مستحبّي نماز را باطل نمي كند مثلاً اگر قنوت نماز وتر را فراموش كند و به ركوع رود، مي تواند برگردد و قنوت را بجا آورد و دوباره ركوع كند.
1 - نيّت
مسأله - نيّت يعني توجّه به عمل براي انجام فرمان خداوند عالم، و لازم نيست نيّت را از قلب خود بگذراند يا به زبان بگويد و همين مقدار كه توجّه داشته باشد كه نماز مي خواند براي خدا، كفايت مي كند.
مسأله - اگر در نماز ظهر يا عصر نيّت كند كه چهار ركعت نماز مي خوانم و معيّن نكند ظهر است يا عصر، نماز او صحيح است و اگر ظهر را نخوانده، ظهر و الّا عصر حساب مي شود ولي اگر كسي كه مثلاً قضاي نماز ظهر بر او واجب است، بخواهد در وقت نماز ظهر نماز قضا يا نماز ظهر را بخواند، بايد نمازي را كه مي خواند در نيّت معيّن كند.
مسأله - انسان بايد از اوّل تا آخر نماز به نيّت خود باقي باشد، پس اگر در بين نماز به طوري غافل شود كه اگر بپرسند چه مي كني، نداند چه بگويد نمازش باطل است.
مسأله - انسان بايد فقط براي انجام امر خداوند عالم نماز بخواند، پس كسي كه ريا كند يعني براي نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش باطل است خواه فقط براي مردم باشد يا خدا و مردم هر دو را در نظر بگيرد.
مسأله - اگر قسمتي از نماز را هم براي غير خدا بجا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت واجب باشد مثل حمد و سوره و چه مستحب مانند قنوت، بلكه اگر تمام نماز را براي خدا بجا آورد ولي براي نشان دادن به مردم در جاي مخصوصي مثل مسجد، يا در وقت مخصوصي مثل اوّل وقت، يا به طرز مخصوصي مثلاً با جماعت نماز بخواند، نمازش باطل است.
2 - تكبيرة الاحرام
مسأله - گفتن اللَّه اكبر در اوّل هر نماز، واجب و ركن است و بايد حروف »اللَّه« و حروف »اكبر« و دو كلمه »اللَّه اكبر« را پشت سر هم بگويد.
مسأله - مستحب است بعد از تكبيرة الاحرام بگويد:
»يا مُحْسِنُ قَد أَتاكَ الْمُسيئُ وَ قَدْ أَمَرْتَ الُْمحْسِنَ أَنْ يَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسيءِ أَنْتَ الْمُحْسِنُ وَ أَنَا الْمُسيئُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلي مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَ تَجاوَزْ عَنْ قَبيحِ ما تَعْلَمُ مِنّي«
»اي خدايي كه به بندگان احسان مي كني بنده گنهكار به در خانه تو آمده و تو امر كرده اي كه نيكوكار از گنهكار بگذرد، تو نيكوكاري و من گنهكار به حقّ محمّد و آل محمّد6 رحمت خود را بر محمّد و آل محمّد بفرست و از بديهايي كه مي داني از من سر زده بگذر«.
مسأله - مستحب است موقع گفتن تكبير اوّل نماز و تكبيرهاي بين نماز، دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد.
مسأله - اگر شك كند كه تكبيرة الاحرام را گفته يا نه، چنانچه مشغول خواندن چيزي شده به شك خود اعتنانكند، و اگر چيزي نخوانده بايد تكبير را بگويد.
مسأله - اگر بعد از گفتن تكبيرة الاحرام شك كند كه آن را صحيح گفته يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.
3 - قيام
مسأله - قيام در موقع گفتن تكبيرة الاحرام و خواندن حمد و سوره و بعد از ركوع و در حال خواندن تسبيحات واجب است و اگر عمداً كسي آن را نياورد نمازش باطل است.
مسأله - موقعي كه ايستاده است بايد بدن را حركت ندهد و به طرفي خم نشود و بجايي تكيه نكند ولي اگر از روي ناچاري باشد يا در حال خم شدن براي ركوع پاها را حركت دهد اشكال ندارد.
مسأله - اگر موقعي كه ايستاده از روي فراموشي يا جهل بدن را حركت دهد يا به طرفي خم شود يا به جايي تكيه كند اشكال ندارد.
مسأله - لازم نيست سنگيني بدن روي هر دو پا باشد بلكه اگر روي يك پا هم بايستد اشكال ندارد.
مسأله - كسي كه مي تواند درست بايستد، اگر پاها را خيلي گشاد بگذارد كه به حال ايستادن معمولي نباشد نمازش باطل است.
مسأله - اگر در بين نماز از ايستادن عاجز شود بايد بنشيند و اگر از نشستن هم عاجز شود بايد بخوابد.
مسأله - تا انسان مي تواند ايستاده نماز بخواند، نبايد بنشيند مثلاً كسي كه در موقع ايستادن بدنش حركت مي كند يا مجبور است به چيزي تكيه دهد، يا بدنش را كج كند يا خم شود يا پاها را بيشتر از معمول گشاد بگذارد، بايد به هر طور كه مي تواند ايستاده نماز بخواند ولي اگر به هيچ قسم حتّي مثل حال ركوع هم نتواند بايستد، بايد راست بنشيند و نشسته نماز بخواند.
مسأله - تا انسان مي تواند بنشيند نبايد خوابيده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشيند، بايد هر طوري كه مي تواند بنشيند و اگر به هيچ قسم نمي تواند بنشيند، بايد به پهلوي راست رو به قبله بخوابد و اگر نمي تواند به پهلوي چپ و اگر آن هم ممكن نيست به پشت بخوابد به طوري كه كف پاهاي او رو به قبله باشد.
مسأله - كسي كه نشسته نماز مي خواند اگر در بين نماز بتواند بايستد بايد مقداري را كه مي تواند ايستاده بخواند. مثلاً اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بايستد و ركوع را ايستاده بجا آورد بايد بايستد و از حال ايستاده به ركوع رود.
مسأله - كسي كه خوابيده نماز مي خواند، اگر در بين نماز بتواند بنشيند بايد مقداري را كه مي تواند، نشسته بخواند، و نيز اگر مي تواند بايستد، بايد مقداري را كه مي تواند، ايستاده بخواند.
مسأله - كسي كه مي تواند بايستد اگر بترسد كه به واسطه ايستادن مريض شود يا ضرري به او برسد مي تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن هم بترسد مي تواند خوابيده نماز بخواند.
مسأله - اگر انسان احتمال بدهد كه تاآخر وقت بتواند ايستاده نماز بخواند نمي تواند اوّل وقت نماز را نشسته بخواند.
مسأله - مستحب است در حال ايستادن بدن را راست نگه دارد، شانه ها را پايين بيندازد، دستها را روي رانها بگذارد، انگشتها را به هم بچسباند، جاي سجده را نگاه كند، سنگيني بدن را به طور مساوي روي دو پا بيندازد با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پيش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشت باز تا يك وجب فاصله دهد و اگر زن است پاها را به هم بچسباند، و سر و دستها و پاها را حركت ندهد.
4 - قرائت
مسأله - در ركعت اوّل و دوّم نمازهاي واجب يوميه، انسان بايد اوّل حمد و بعد از آن يك سوره تمام بخواند.
مسأله - اگر وقت نماز تنگ باشد يا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند مثلاً بترسد كه اگر سوره را بخواند دزد يا درنده يا چيز ديگري به او صدمه بزند، نبايد سوره را بخواند ولي اگر در كاري عجله داشته باشد نمي تواند سوره را نخواند.
مسأله - اگر عمداً سوره را پيش از حمد بخواند نمازش باطل است و اگر اشتباهاً سوره را پيش از حمد بخواند و در بين آن يادش بيايد، بايد سوره را رها كند و بعد از خواندن حمد سوره را از اوّل بخواند.
مسأله - اگر حمد و سوره يا يكي از آنها را فراموش كند و بعد از رسيدن به ركوع بفهمد نمازش صحيح است.
مسأله - اگر پيش از آنكه براي ركوع خم شود بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده بايد بخواند و نيز اگر خم شود و پيش از آنكه به ركوع برسد بفهمد آنها را نخوانده بايد بايستد و بخواند.
مسأله - اگر در نماز يكي از چهار سوره اي را كه سجده واجب دارد عمداً بخواند نمازش باطل است.
مسأله - اگر اشتباهاً مشغول خواندن سوره اي شود كه سجده واجب دارد، چنانچه پيش از رسيدن به آيه سجده بفهمد بايد آن سوره را رها كند و سوره ديگري بخواند و اگر بعد از خواندن آيه سجده بفهمد بايد در بين نماز با اشاره سجده آن را بجا آورده و به همان سوره كه خوانده اكتفا نمايد.
مسأله - اگر در نماز آيه سجده را بشنود و با اشاره سجده كند نمازش صحيح است.
مسأله - در نماز مستحبّي خواندن سوره لازم نيست، گرچه آن نماز به واسطه نذر كردن واجب شده باشد، ولي در بعضي از نمازهاي مستحبّي مثل نماز وحشت كه سوره مخصوصي دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد، بايد همان سوره را بخواند.
مسأله - در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اوّل بعد از حمد، سوره جمعه و در ركعت دوّم بعد از حمد، سوره منافقين را بخواند.
مسأله - اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره توحيد يا كافرون شود، نمي تواند آن را رها كند و سوره ديگر بخواند.
مسأله - اگر در نماز، غير سوره توحيد و كافرون سوره ديگري بخواند، تا به نصف نرسيده مي تواند رها كند و سوره ديگر بخواند.
مسأله - اگر مقداري از سوره را فراموش كند يا از روي ناچاري، مثلاً به واسطه تنگي وقت يا جهت ديگر نشود آن را تمام نمايد مي تواند آن سوره را رها كند و سوره ديگر بخواند گرچه از نصف گذشته باشد يا سوره اي را كه مي خواند توحيد يا كافرون باشد.
مسأله - بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند ولي اگر بعضي از حروف آن بلند يا آهسته شود مانعي ندارد.
مسأله - زن مي تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند يا آهسته بخواند ولي اگر نامحرم صدايش را بشنود در صورتي كه مفسده داشته باشد بايد آهسته بخواند ولي اگر بلند خواند نمازش صحيح است.
مسأله - بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوّم و چهارم نماز حمد يا تسبيحات را آهسته بخوانند.
مسأله - اگر در ركعت سوّم و چهارم حمد بخواند بايد بسم اللَّه آن را هم آهسته بگويد.
مسأله - ذكر ركوع و سجده و تشهّد و سلام و قنوت را در همه نمازها مرد و زن مي توانند بلند يا آهسته بخوانند.
مسأله - اگر در جايي كه بايد نماز را بلند بخواند عمداً آهسته بخواند يا در جايي كه بايد آهسته بخواند عمداً بلند بخواند نمازش باطل است ولي اگر از روي فراموشي يا ندانستن مسأله باشد صحيح است و اگر در بين خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه كرده لازم نيست مقداري را كه خوانده دوباره بخواند.
مسأله - اگر كسي در خواندن نماز بيشتر از معمول صدايش را بلند كند، مثل اينكه آن را با فرياد بخواند نمازش باطل است.
مسأله - در ركعت سوّم و چهارم نماز مي تواند فقط يك حمد بخواند يا يك مرتبه بگويد:
»سُبْحانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ للَّهِِ وَ لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اَكْبَرُ«.
و بهتر آن است كه سه مرتبه بگويد و مي تواند در يك ركعت حمد و در ركعت ديگر تسبيحات بگويد و بهتر است در هر دو ركعت تسبيحات بخواند.
مسأله - اگر در دو ركعت اوّل نماز به خيال اينكه دو ركعت آخر است تسبيحات بگويد، چنانچه پيش از ركوع بفهمد بايد حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع بفهمد نمازش صحيح است.
مسأله - اگر در دو ركعت آخر نماز به خيال اينكه در دو ركعت اوّل است حمد بخواند يا در دو ركعت اوّل نماز با اينكه خيال مي كرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند، چه پيش از ركوع بفهمد چه بعد از آن، نمازش صحيح است.
مسأله - اگر در ركعت سوّم يا چهارم مي خواست حمد بخواند تسبيحات به زبانش آمد يا مي خواست تسبيحات بخواند حمد به زبانش آمد و يا عادتش خواندن چيزي بوده كه به زبانش آمده همان را تمام كند و نمازش صحيح است.
مسأله - در ركعت سوّم و چهارم مستحب است بعد از تسبيحات استغفار كند مثلاً بگويد:
»اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبّي وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ«.
يا بگويد:
»اَللَّهُمَ اغْفِرلي«.
مسأله - مستحب است در ركعت اوّل، پيش از خواندن حمد بگويد:
»أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ«.
و در ركعت اوّل و دوّم نماز ظهر و عصر »بِسْمِ اللَّهِ« را بلند بگويد و حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آيه وقف كند يعني آن را به آيه بعد نچسباند، و در حال خواندن حمد و سوره به معناي آيه توجّه داشته باشد و اگر نماز را به جماعت مي خواند، بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادي مي خواند، بعد از آنكه حمد خودش تمام شد بگويد:
»اَلْحَمْدُ للَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ«.
و بعد از خواندن سوره توحيد، يك يا دو يا سه مرتبه بگويد:
»كَذلِكَ اللَّهُ رَبّي«.
و يا بگويد:
»كَذلِكَ اللَّهُ رَبُّنا«.
و بعد از خواندن سوره كمي صبر كند بعد تكبير پيش از ركوع را بگويد يا قنوت را بخواند.
مسأله - مستحب است در تمام نمازها در ركعت اوّل، سوره قدر و در ركعت دوم، سوره توحيد را بخواند.
مسأله - مكروه است انسان در تمام نمازهاي يك شبانه روز سوره توحيد رانخواند.
مسأله - خواندن سوره توحيد به يك نفس مكروه است.
مسأله - سوره اي را كه در ركعت اوّل خوانده، مكروه است در ركعت دوّم بخواند ولي اگر سوره توحيد را در هر دو ركعت بخواند مكروه نيست.
5 - قيام متّصل به ركوع
مسأله - بايد ايستادن نمازگزار و ركوع او متّصل به هم باشد و اين را قيام متّصل به ركوع مي گويند و آن يك امر قهري است، و گفتني يا بجا آوردني بلكه متوقف بر نيّت هم نيست، و آن ركن است كه اگر عمداً يا سهواً يا جهلاً بجا آورده نشود، نماز باطل است.
مسأله - اگر ركوع را فراموش كند و بعد از قرائت بنشيند و يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد بايستد و به ركوع رود و اگر بدون اينكه بايستد به حال خميدگي به ركوع برگردد، چون قيام متّصل به ركوع بجا نياورده، نماز او باطل است.
مسأله - اگر بعد از قرائت و قبل از ركوع به قصد كاري بنشيند، بايد بايستد و به ركوع رود و اگر بدون اينكه بايستد به همان حالت خميدگي به ركوع برگردد، چون قيام متّصل به ركوع بجا نياورده، نماز او باطل است.
مسأله - اگر بعد از قرائت و قبل از ركوع اضطراراً بيفتد، بايد بايستد و به ركوع رود و اگر بدون اينكه بايستد به همان حالت خميدگي به ركوع برگردد، چون قيام متّصل به ركوع بجا نياورده نماز او باطل است.
6 - ركوع
مسأله - در هر ركعت بعد از قرائت بايد به اندازه اي خم شود كه بتواند دست را به زانو بگذارد و اين عمل را ركوع مي گويند و آن واجب و ركن است.
مسأله - اگر به اندازه ركوع خم شود ولي دستها را به زانو نگذارد اشكال ندارد.
مسأله - خم شدن بايد به قصد ركوع باشد، پس اگر به قصد كار ديگر مثلاً براي كشتن جانور خم شود، نمي تواند آن را ركوع حساب كند بلكه بايد بايستد و دوباره براي ركوع خم شود و به واسطه اين عمل ركن زياد نشده و نماز باطل نمي شود.
مسأله - كسي كه دست يا زانوي او با دست و زانوي ديگران فرق دارد، مثلاً دستش خيلي بلند است كه اگر كمي خم شود به زانو مي رسد يا زانوي او پايين تر از مردم ديگر است كه بايد خيلي خم شود تا دستش به زانو برسد، بايد به اندازه معمول خم شود.
مسأله - كسي كه نشسته ركوع مي كند، بايد به قدري خم شود كه صورتش مقابل زانوهابرسد و بهتر است به قدري خم شود كه صورت نزديك جاي سجده برسد.
مسأله - هر ذكري در ركوع گفته شود كافي است ولي مستحب است سه مرتبه
»سُبْحانَ اللَّهِ«.
يا يك مرتبه
»سُبْحانَ رَبِّيَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ«.
گفته شود و اگر ذكر ديگري گفته شود بايد از سه مرتبه
»سُبْحانَ اللَّهِ«.
يا يك مرتبه
»سُبْحانَ رَبِّيَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ«.
كمتر نباشد.
مسأله - ذكر ركوع را مستحب است سه يا پنج يا هفت مرتبه بلكه بيشتر بگويد.
مسأله - اگر پيش از آنكه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گيرد عمداً ذكر ركوع را بگويد، نمازش باطل است.
مسأله - اگر پيش از تمام شدن ذكر واجب، عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً سر بردارد، چنانچه پيش از آنكه از حال ركوع خارج شود، يادش بيايد كه ذكر ركوع را تمام نكرده بايد در حال آرامي بدن دوباره ذكر را بگويد و اگر بعد از آنكه از حال ركوع خارج شد يادش بيايد، نماز او صحيح است.
مسأله - اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، در صورتي كه بتواند پيش از آنكه از حدّ ركوع بيرون رود ذكر را بگويد، بايد در آن حال تمام كند و اگر نتواند، در حال برخاستن ذكر را بگويد.
مسأله - اگر به واسطه مرض و مانند آن در ركوع آرام نگيرد نماز صحيح است ولي بايد پيش از آنكه از حال ركوع خارج شود، ذكر واجب را بگويد.
مسأله - هرگاه نتواند به اندازه ركوع خم شود بايد به چيزي تكيه نموده و ركوع كند و اگر موقعي هم كه تكيه داده نتواند به طور معمول ركوع كند، بايد به هر اندازه كه مي تواند خم شود واگر هيچ نتواند خم شود بايد موقع ركوع بنشيند و نشسته ركوع كند و اگر نشسته هم نتواند ركوع كند، بايد ايستاده نماز بخواند و به قصد ركوع ذكر ركوع را بگويد و مستحب است براي ركوع با سر يا چشم هم اشاره كند.
مسأله - اگر كسي بر اثر پيري يا بيماري به حالتي شبيه به ركوع در آمده، بايد براي ركوع قدري كمر را خم كند و اگر ممكن نيست، بايد به همان صورت قصد ركوع كند و ذكر ركوع را بگويد.
مسأله - بعد از تمام شدن ذكر ركوع بايد راست بايستد و بعد از آنكه بدن آرام گرفت به سجده رود و اگر عمداً پيش از ايستادن يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده رود، نمازش باطل است.
مسأله - اگر بعد از آنكه پيشاني به زمين رسيد يادش بيايد كه ركوع نكرده نمازش باطل است ولي اگر پيش از آنكه پيشاني به زمين برسد يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد بايستد و بعد از ايستادن ركوع را بجا آورد و نمازش صحيح است.
مسأله - مستحب است پيش از رفتن به ركوع در حالي كه راست ايستاده تكبير بگويد و در ركوع زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگه دارد و گردن را بكشد و مساوي پشت نگه دارد و بين دو قدم را نگاه كند و پيش از ذكر يا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از آنكه از ركوع برخاست و راست ايستاد، در حال آرامي بدن بگويد:
»سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ«.
مسأله - مستحب است در ركوع، زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.
7 - سجود
مسأله - نمازگزار بايد در هر ركعت از نمازهاي واجب و مستحب، بعد از ركوع دو سجده كند و سجده آن است كه پيشاني و كف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد. و دو سجده روي هم يك ركن است.
مسأله - اگر عمداً يك سجده كم يا زياد كند، نماز باطل مي شود، ولي اگر سهواً يك سجده كم يا زياد كند، نماز باطل نمي شود.
مسأله - اگر پيشاني را عمداً يا سهواً بر زمين نگذارد سجده نكرده است، گرچه جاهاي ديگر به زمين برسد ولي اگر پيشاني را بر زمين بگذارد و سهواً جاهاي ديگر را به زمين نرساند، يا سهواً ذكر نگويد، سجده صحيح است.
مسأله - هر ذكري در سجده گفته شود كافي است ولي مستحب است سه مرتبه
»سُبْحانَ اللَّهِ«.
يا يك مرتبه
»سُبْحانَ رَبِّيَ الْاَعْلي وَ بِحَمْدِهِ«.
گفته شود و اگر ذكر ديگر گفته شود، بايد از سه مرتبه
»سُبْحانَ اللَّهِ«.
يا يك مرتبه
»سُبْحانَ رَبِّيَ الْاَعْلي و بِحَمْدِهِ«.
كمتر نباشد و مستحب است ذكر سجده سه يا پنج يا هفت مرتبه گفته شود.
مسأله - اگر پيش از آنكه پيشاني به زمين برسد عمداً ذكر سجده را بگويد، يا پيش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.
مسأله - اگر پيش از آنكه پيشاني به زمين برسد سهواً ذكر سجده را بگويد و پيش از آنكه سر از سجده بردارد بفهمد اشتباه كرده، بايد دوباره در حال آرام بودن ذكر را بگويد.
مسأله - اگر بعد از آنكه سر از سجده برداشت بفهمد كه پيش از آرام گرفتن بدن ذكر را گفته يا پيش از آنكه ذكر سجده تمام شود سر برداشته، نمازش صحيح است.
مسأله - اگر موقعي كه ذكر سجده را مي گويد، يكي از هفت عضو را عمداً از زمين بردارد، نماز باطل مي شود ولي موقعي كه مشغول گفتن ذكر نيست اگر غير پيشاني جاهاي ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد.
مسأله - اگر پيش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پيشاني را از زمين بردارد نمي تواند دوباره به زمين بگذارد و بايد آن را يك سجده حساب كند، ولي اگر جاهاي ديگر را سهواً از زمين برداردبايد دو مرتبه بر زمين بگذارد و ذكر را بگويد.
مسأله - بعد از تمام شدن ذكر سجده اوّل بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود.
مسأله - جاي پيشاني نمازگزار بايد از جاي دو كف دست و دو سر زانوها و دو سر انگشتان پاي او پست تر و بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد.
مسأله - در زمين سراشيب كه سراشيبي آن درست معلوم نيست اگر جاي پيشاني بيش از چهار انگشت بسته پست تر يا بلندتر باشد اشكال ندارد.
مسأله - اگر پيشاني را سهواً به چيزي بگذارد كه از چهار انگشت بسته بلندتر است، چنانچه بلندي آن به قدري است كه نمي گويند در حال سجده است، بايد سر را بردارد و اگر بلندي آن به قدري است كه مي گويند در حال سجده است، بايد پيشاني را از روي آن به روي چيزي كه بلندي آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است بكشد، و اگر كشيدن پيشاني ممكن نيست نماز او باطل است.
مسأله - در سجده بايد كف دست را بر زمين بگذارد ولي در حال ناچاري پشت دست هم مانعي ندارد و اگر پشت دست ممكن نباشد خوب است مچ دست را بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند خوب است تا آرنج هر جاي دست را كه مي تواند، بر زمين بگذارد.
مسأله - در سجده بايد سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد، و اگر انگشتهاي ديگر پا، يا روي پا را بر زمين بگذارد، يا به واسطه بلند بودن ناخن، سر شست به زمين نرسد نماز باطل است و كسي كه به واسطه ندانستن مسأله نمازهاي خود را اينطور خوانده بنابر احتياط مستحب بايد دوباره بخواند ولي اگر علاوه بر سر دو انگشت بزرگ پاها انگشتان ديگر را هم بر زمين بگذاردمانعي ندارد.
مسأله - كسي كه مقداري از شست پايش بريده شده، بايد بقيه آن را بر زمين بگذارد، و اگر چيزي از آن نمانده يا اگر مانده خيلي كوتاه است، خوب است بقيه انگشتان را بگذارد، و اگر هيچ انگشت ندارد، خوب است هر مقداري از پا كه باقي مانده، بر زمين بگذارد.
مسأله - اگر به طور غير معمول سجده كند مثلاً به رو بخوابد و مواضع سجده را بر زمين بگذارد، سجده او باطل است.
مسأله - اگر در پيشاني دمل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن است بايد با جاي سالم پيشاني سجده كند.
مسأله - اگر دمل يا زخم تمام پيشاني را گرفته باشد بايد به يكي از دو طرف پيشاني سجده كند و اگر ممكن نيست، به چانه و اگر به چانه هم ممكن نيست بايد به هر جايي از صورت كه ممكن است سجده كند و اگر به هيچ جاي از صورت ممكن نيست، بايد با جلوي سر سجده نمايد.
مسأله - كسي كه نمي تواند پيشاني را به زمين برساند، بايد به قدري كه مي تواند خم شود و مُهر يا چيز ديگري را كه سجده بر آن صحيح است روي چيز بلندي گذاشته و طوري پيشاني را بر آن بگذارد كه بگويند سجده كرده است و اگر اصلاً نمي تواند خم شود بايد به نيّت سجده ذكر سجده را بگويد و مستحب است براي سجده با سر يا چشم هم اشاره كند چنانكه خوب است مُهر را بر پيشاني هم بگذارد.
مسأله - اگر پيشاني بي اختيار از جاي سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد بايد نگذارد دوباره به جاي سجده برسد، و اين يك سجده حساب مي شود چه ذكر سجده را گفته باشد يا نه و اگر نتواند سر را نگه دارد و بي اختيار دوباره به جاي سجده برسد، روي هم يك سجده حساب مي شود و اگر ذكرنگفته باشدبايد بگويد.
مسأله - جايي كه انسان بايد تقيّه كند مي تواند بر فرش و مانند آن سجده نمايد، و چنانچه مي تواند، لازم است براي نماز به جاي ديگر برود.
مسأله - اگر روي تشك پر يا چيز ديگري كه بعد از سر گذاشتن و مقداري پايين رفتن آرام مي گيرد سجده كند اشكال ندارد.
مسأله - اگر انسان ناچار شود كه در زمين گل نماز بخواند مي تواند سجده و تشهّد را ايستاده بخواند و اگر سجده و تشهّد را به طور معمول هم بجا آورد، نمازش صحيح است.
مسأله - در ركعت اوّل و ركعت سوّمي كه تشهّد ندارد، بايد جلسه استراحت بجا آورد يعني بعد از سجده دوّم مقداري آرام بنشيند و بعد برخيزد و اگر بدون نشستن برخيزد، نماز باطل است.
مسأله - بايد بر زمين يا چيزهايي كه مربوط به زمين است مانند سنگ و چوب و علف سجده كرد ولي سجده بر چيزهاي خوراكي مانند گندم و پوشيدني مانند پنبه و معدني مانند طلا و نقره صحيح نيست، امّا سجده كردن بر سنگهاي معدني مانند سنگ مرمر و سنگهاي سياه اشكال ندارد.
مسأله - سجده بر چيزهايي كه از زمين مي رويد و خوراك حيوان است مثل علف و كاه صحيح است بلكه بر مثل برگ درخت مو و دوارهاي خوراكي و بر گياهي كه خوردن آن در بعضي از شهرها معمول است و بر ميوه نارس نيز صحيح است.
مسأله - سجده بر گچ، آهك، آجر، سيمان، موزائيك و ظروف سفالين و مانند اينها جايز است.
مسأله - سجده بر انواع كاغذها نظير دستمال كاغذي و كاغذ ديواري و كاغذي كه روي آن نوشته شده است صحيح است.
مسأله - براي سجده بهتر از هر چيز تربت حضرت سيّد الشهدا7 مي باشد كه موجب قبولي نماز است و روايت شده كه حجابها را پاره مي كند و در محضر ربوبي مي رسد يعني چيزهايي كه مانع از قبولي نماز است به واسطه سجده كردن بر تربت حضرت ابي عبداللَّه الحسين7 رفع مي شود، بعد از آن، خاك و بعد از خاك سنگ و بعد از سنگ گياه است.
مسأله - اگر چيزي كه سجده بر آن صحيح است ندارد، يا اگر دارد به واسطه سرما يا گرماي زياد و مانند اينها نمي تواند بر آن سجده كند، بر هر چيزي كه مي تواند بايد سجده كند.
مسأله - اگر در سجده اوّل مهر به پيشاني بچسبد و بدون اينكه مهر را بردارد دوباره به سجده برود، اشكال ندارد.
مسأله - اگر در بين نماز چيزي كه بر آن سجده مي كند گُم شود و چيزي كه سجده بر آن صحيح است نداشته باشد، چنانچه وقت وسعت دارد بايد نماز را بشكند، و اگر وقت تنگ است بايد به هر چيزي كه مي تواند سجده نمايد.
مسأله - مهر يا چيز ديگري كه بر آن سجده مي كند بايد پاك باشد ولي اگر مثلاً مهر را روي فرش نجس بگذارد يا يك طرف مهر نجس باشد و پيشاني را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد.
مسأله - مهر يا چيز ديگري كه بر آن سجده مي كند بايد تميز باشد پس اگر مهر به قدري چرك باشد كه پيشاني به خود مهر نرسد سجده باطل است ولي اگر مثلاً رنگ مهر تغيير كرده باشد اشكال ندارد.
مسأله - هرگاه در حال سجده بفهمد پيشاني را بر چيزي گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اگر ممكن باشد بايد پيشاني را از روي آن به روي چيزي كه سجده بر آن صحيح است بكشد و اگر ممكن نيست چنانچه وقت وسعت دارد بايد نماز را بشكند، و اگر وقت تنگ است نماز را تمام كند و نماز او صحيح است.
مسأله - اگر بعد از سجده بفهمد پيشاني را روي چيزي گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اشكال ندارد.
مسأله - سجده كردن براي غير خداوند متعال به قصد عبادت حرام است، و بعضي از مردم كه مقابل قبر امامان: پيشاني را بر زمين مي گذارند، چون براي تعظيم است نه عبادت، اشكال ندارد.
مسأله - در سجده سيزده مورد مستحب است:
1 - كسي كه ايستاده نماز مي خواند بعد از آنكه سر از ركوع برداشت و كاملاً ايستاد و كسي كه نشسته نماز مي خواند بعد از آنكه كاملاً نشست، براي رفتن به سجده تكبير بگويد.
2 - موقعي كه مرد مي خواهد به سجده برود، اوّل دستها را و زن اوّل زانوها را به زمين بگذارد.
3 - بيني را به مهر يا چيزي كه سجده بر آن صحيح است بگذارد.
4 - در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد به طوري كه سر آنها رو به قبله باشد.
5 - در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و اين دعا را بخواند:
»يا خَيْرَ الْمَسْؤُولينَ وَ يا خَيْرَ الْمُعْطينَ اُرْزُقْني وَ ارْزُقْ عِيالي مِنْ فَضْلِكَ فَاِنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ«.
»يعني اي بهترين كسي كه از او سؤال مي كنند و اي بهترين عطا كنندگان، روزي بده به من و عيال من از فضل خودت پس به درستي كه تو داراي فضل بزرگي هستي«.
6 - بعد از سجده، بر ران چپ بنشيند و روي پاي راست را بر كف پاي چپ بگذارد.
7 - بعد از هر سجده وقتي نشست و بدنش آرام گرفت تكبير بگويد.
8 - بعد از سجده اوّل بدنش كه آرام گرفت بگويد:
»اَسْتَغْفِرُاللَّهَ رَبّي وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ«.
9 - سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دستها را روي رانها بگذارد.
10 - براي رفتن به سجده دوم، در حال آرامي بدن »اَللَّهُ اَكْبَرُ« بگويد.
11 - در سجده صلوات بفرستد و اگر آن را به قصد ذكري كه در سجده ها دستور داده اند بگويد، اشكال ندارد.
12 - در موقع بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمين بردارد.
13 - مردها آرنجها را به زمين نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زنها آرنجها را بر زمين بگذارند و اعضاي بدن را به يكديگر بچسبانند.
مسأله - در هر يك از چهار سوره والنّجم، اقرء، الم تنزيل و حم سجده يك آيه سجده وجود دارد، كه اگر انسان بخواند يا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آيه، بايد فوراً سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت يادش آمد بايد سجده كند.
مسأله - اگر انسان موقعي كه آيه سجده را مي خواند، از ديگري هم بشنود بايد دو سجده نمايد.
مسأله - در غير نماز اگر در حال سجده آيه سجده را بخواند يا به آن گوش دهد، بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
مسأله - اگر آيه سجده را از كسي كه قصد خواندن قرآن ندارد بشنود يا از راديو و ضبط صوت و مانند اينها آيه سجده را بشنود، واجب است سجده كند.
مسأله - در سجده واجب قرآن مي شود بر چيزهاي خوراكي و پوشاكي سجده كرد، و نيز ساير شرايط سجده را كه در نماز است، لازم نيست مراعات كند، بلكه فقط بايد پيشاني روي زمين قرار گيرد.
مسأله - در سجده واجب قرآن بايد طوري عمل كند كه بگويند سجده كرد.
مسأله - هرگاه در سجده قرآن پيشاني را به قصد سجده به زمين بگذارد، گرچه ذكر نگويد كافي است و گفتن ذكر، مستحب است و بهتر است بگويد:
»لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ ايماناً وَ تَصْديقاً لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ عُبُودِيَّةً وَ رِقّاً سَجَدْتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً لا مُسْتَنْكِفاً وَ لا مُسْتَكْبِراً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَليلٌ ضَعيفٌ خائِفٌ مُسْتَجيرٌ«.
8 - تشهّد
مسأله - در ركعت دوّم تمام نمازها و ركعت سوّم نماز مغرب و ركعت چهارم نماز ظهر و عصر و عشا و ركعت اوّل نماز وتر بايد انسان بعد از سجده دوّم بنشيند و در حال آرام بودن بدن تشهّد بخواند يعني بگويد:
»أَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ«.
مسأله - اگر تشهّد را فراموش كند و بايستد و پيش از ركوع يادش بيايد كه تشهّد را نخوانده، بايد بنشيند و تشهّد را بخواند و دوباره بايستد و حمد يا تسبيحات را بخواند و نماز را تمام كند، و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد بايد نماز را تمام كند و بعد از سلام نماز، تشهّد را قضا كند و براي تشهّد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله - در تشهّد شش مورد مستحب است:
1 - بر ران چپ بنشيند.
2 - روي پاي راست را به كف پاي چپ بگذارد.
3 - پيش از تشهّد بگويد:
»اَلْحَمْدُ للَّهِ«.
يا بگويد:
»بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ للَّهِ وَ خَيْرُ الْاَسْماءِ للَّهِ«.
4 - دستها را بر رانها بگذارد و انگشتها را به يكديگر بچسباند.
5 - به دامان خود نگاه كند.
6 - بعد از تمام شدن تشهّد بگويد:
»وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ«.
مسأله - مستحب است زنها در وقت خواندن تشهّد، رانها را به هم بچسبانند.
9 - سلام نماز
مسأله - بعد از تشهّد ركعت آخر نماز واجب است سلام بگويد و سلام داراي سه جمله است:
»اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَ عَلي عِبادِ اللَّه الصَّالِحين، اَلسَّلامُ عَلَيْكُم وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ«.
و سلام واجب، سلام سوّم است كه مي تواند به آن اكتفا كند.
مسأله - اگر سلام نماز را فراموش كند و موقعي يادش بيايد كه صورت نماز به هم نخورده بايد سلام را بگويد و نمازش صحيح است و اگر موقعي يادش بيايد كه صورت نماز به هم خورده است نمازش صحيح است و لازم نيست سلام را بگويد. ولي مستحب است دو سجده سهو بجا آورد.
10 - ترتيب
مسأله - نمازگزار بايد كارهاي نماز را به ترتيبي كه در مسائل گذشته گفته شد انجام دهد و اگر عمداً بر خلاف آن انجام دهد مثلاً سجود را قبل از ركوع يا تشهّد را قبل از سجده انجام دهد نمازش باطل است و اگر از روي فراموشي باشد بايد تا داخل ركن بعد نشده برگردد و انجام دهد به طوري كه ترتيب حاصل شود. و اگر وارد ركن بعد شده نمازش صحيح است مگر آنكه جزء فراموش شده از اركان نماز باشد مثل اينكه ركوع را فراموش كند تا وارد سجده اوّل شود كه در اين صورت نمازش باطل است.
11 - مُوالات
مسأله - انسان بايد نماز را با موالات بخواند، يعني كارهاي نماز مانند ركوع و سجود و تشهّد را پشت سر هم بجا آورد و چيزهايي را كه در نماز مي خواند به طوري كه معمول است پشت سر هم بخواند و اگر به قدري بين آنها فاصله بيندازد كه نگويند نماز مي خواند نمازش باطل است گرچه به طور سهوي باشد.
مسأله - اگر در نماز عمداً بين حرفها يا كلمات فاصله بيندازد گرچه فاصله به قدري نباشد كه صورت نماز از بين برود نمازش باطل است و اگر سهواً باشد چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آن حرفها يا كلمات را به طور معمول بخواند و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نمازش صحيح است.
مسأله - طول دادن ركوع و سجود و قيام و قنوت و تشهّد در صورتي كه موالات را به هم بزند نماز را باطل مي كند مثل آنكه سوره بقره را بعد از حمد و يا دعاي ابوحمزه را در قنوت بخواند.