همان طور كه تلاوت قرآن، سخن گفتن خدا با بندگان است، دعا كردن نيز، سخن گفتن بندگان با معبود يكتا است و اين همان چيزي است كه به دعا ارزش مي دهد و حال دعا را از تمام حالات ديگر برتر مي كند؛ مخصوصا اگر دعاهايي باشد كه از لب هاي گهربار معصومين عليهم السلام صادر شده باشد.
معلوم است كه چنين حالتي، داراي آدابي است.
مهم ترين مسأله در آداب دعا، توجه قلب است به «مبدأ اعلي»؛ چه اگر روي قلب به سوي خدا نباشد، دعا سزاوار استجابت نيست؛ بلكه جا دارد كه توجهي به انسان نشود؛ همان طور كه در زندگي دنيايي، اگر كسي به سوي او رو نكند، سزاوار نيست كه شخص متوجه او باشد؛ مثلا چون با كسي مواجه شود كه از صحبت كردن با انسان غافل است و از ماندن در كنار او، روي برمي گرداند، سزد كه از صحبت كردن با او روي برگردانده شود و به او جواب داده نشود.
امام عليه السلام فرموده است:
«احْفَظْ أَدَبَ الدُّعَاءِ وَ انْظُرْ مَنْ تَدْعُو كَيْفَ تَدْعُو وَ لِمَا ذَا تَدْعُو؛ (1)
ادب دعا را حفظ كن، خوب بينديش كه چه كسي را مي خواني؟ چگونه مي خواني؟ براي چه مي خواني؟»
شهيد ثاني قدس سره مي فرمايد:
«بر نمازگزار است كه به دنبال نماز، مشغول تعقيبات نماز شده و با ذكر و دعا و تلاش در اخلاص و انقطاع از خلق و توجه به حق بكوشد تا رحمت پروردگار را به سوي خود جلب كند و گناهانش آمرزيده شود و عباداتش پذيرفته گردد؛ كه فضل و رحمت خدا، بسيار وسيع و بي پايان است و لطف و كرمش دائمي است و زمان، زمان استجابت دعا مي باشد.» (2)
در صحبت عارفانه با يار بگوي
از درد و فراق و هجر دلدار بگوي

آتش به نيستان دل خود انداز
آن گاه به اشك و آه بسيار بگوي:

كين بنده ي روسياه و شرمنده منم
از شدت آتش گناه، سوزنده منم

از فيض نماز بي ريايم اكنون
درياب مرا وگرنه بازنده منم
(رحيم كارگر)
دعا، اين است كه تمام وجود انسان، اجابت پروردگار باشد و دل وي در راه ديدن او، آب شود و اختيار از كف دهد و به طور كلي ظاهر و باطن را به خدا تسليم كند.
پس اي عزيز! عظمت و كبريايي خداي - تبارك و تعالي - را در برابر ديدگانت، مجسم كن و به ياد آر كه او از اعماق دلت، آگاه است و هر چه از حق و باطل، در دلت مخفي كني، از او پوشيده نيست. راه نجات و هلاكت را خوب بياموز تا چيزي را از خدا نخواهي كه موجب هلاكت تو باشد و تو خيال كني كه نجات تو در آن است؛ چنان كه قرآن كريم مي فرمايد: «انسان شر را از خدا مي خواهد؛ آن چنان كه خير را مي خواهد كه انسان، بسيار شتاب كننده است.»(3)
«پس اي انسان مكرم! بينديش كه از خدا چه مي خواهي و چرا مي خواهي و چگونه مي خواهي؟ آن گاه از خدا بخواه كه همه ي دعاهايت را مستجاب فرمايد و بدان كه حقيقت دعا، اطاعت همه ي اعضاي بدن تو از پروردگار است؛ كه بايد تمام زواياي قلبت براي معرفت خدا و ملاقات پروردگار در تلاش و تكاپو باشد و در برابر او، از خود اختيار نداشته باشي و در تمام امور، تسليم فرمان خدا باشي و در ظاهر و باطن، مطيع و منقاد اوامر او گردي.»(4)

اي گشته به هر دعوت شيرين ز تو مشرب ها
اي بوده به هر ملت، راجع به تو مذهب ها

تسبيح تو مي گويند، تهليل تو مي خوانند
ارواح به قالب ها، اطفال به مكتب ها

در كعبه و بتخانه، هر جا كه شدم ديدم
سوداي تو در سرها، اوصاف تو بر لب ها(5)
برخي نكات براي رعايت آداب دعا:
1- بهتر است انسان قبل از شروع به دعا، بر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و آل او صلوات و درود بفرستد.
مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام مي فرمايند: هر دعايي كه خدا با آن خوانده شود، پوشيده است، بالا نمي رود و به هدف اجابت نمي رسد مگر اينكه صلوات بر محمد و آل محمد عليهماالسلام همراه با آن باشد.(6)
2- نمازگزار بايد توجه داشته باشد كه دعايش با حضور قلبي توأم گردد زيرا كه خداوند دعايي را كه به غفلت خوانده شود، نمي پذيرد.
پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم خطاب به مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايند:
يا علي، خداي عزوجل دعاي كسي را كه توجه قلبي نداشته باشد نمي پذيرد.(7)
بنابراين لازم است كه دعا همراه با حضور قلب و با توجه، به درگاه خداي تعالي باشد. چنين دعايي مورد قبول درگاه حضرت باري تعالي خواهد بود.
سليمان بن عمر گويد: شنيدم كه مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام مي فرمودند:
به راستي كه خداي عزوجل دعايي را كه به غفلت خوانده شود اجابت نمي كند. پس هر گاه دعا كردي به دعا توجه قلبي داشته باش و دعا كن و يقين داشته باش كه به اجابت مي رسد. (8)
اگر دعا با توجه به مفهوم آن و با توجه قلبي همراه باشد در قلب انسان اثري پديد مي آورد كه آثارش در جسم انسان نيز ظاهر مي شود. بر اثر دعايي كه از قلب برمي آيد گاهي قطره ي اشكي در چشم و لرزشي در بدن آشكار مي شود كه علامت قبولي دعا مي باشد.
مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام مي فرمايند:
آنگاه كه اندامت مرتعش شد و ديدگانت اشك آلود گرديد و خوفي در دلت پديد آمد هر چه زودتر حاجت خود را درخواست كن كه اجابت در راه است. (9)
زماني كه نمازگزار دست به درگاه حضرت باري تعالي بلند نموده و با توجه قلبي و با توجه به مفاهيم آن دعا كرد، اطمينان قلبي داشته باشد كه دعايش مورد قبول حضرت حق تعالي قرار گرفته است.
به پاس موفق شدن در حضور حضرت باري تعالي و عرض ارادت و بندگي به پيشگاه او و اداي فريضه نماز، لازم است نمازگزار نمازش را با سجده شكر به درگاه حضرتش به پايان رساند.(10)