همه موجودات، فقيرِ رحمت و الطاف و عنايات و حول و قوه خداوند هستند و بدون قدرت او، و حول و قوه اش نمي توانند حركتي داشته باشند.
يكي از اين حركاتِ در جهت حق، دعا است.
دعا در لغت به معناي صدا زدن، به ياري طلبيدن و خواندن است.
دعا در اصطلاح شرع، گفت وگو كردن و مناجات با حق تعالي به روش طلب حاجت و درخواست حل مشكلات از درگاه او و يا به نحو نيايش و ياد كردن صفات جلال و جمال حضرت قدسي او است.
دعا صرف نظر از آثار نيكي كه دارد، نوعي عبادت و برقراري ارتباط، ميان بنده و خدا است. وقتي كه انسان خواسته اي داشته باشد، يا مشكلي برايش پيش بيايد و يا محتاج به چيزي باشد، رو به خدا مي آورد و خواسته هايش را با او در ميان مي گذارد.
يكي از وظايف اساسي بندگان، دعا كردن و هر چيزي را از خدا خواستن است؛ چه آن كه خود او، دستور به دعا داده و فرموده است:
«ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ، إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِين؛ (1)
مرا [با خلوص دل] بخوانيد، تا دعاي شما را مستجاب كنم و آناني كه از [دعا و] عبادت من، اعراض و سركشي كنند، زود باشد كه با ذلت و خواري، داخل جهنم شوند.»
دعا، حالت انس و الفت روح و دل، با ذات باري تعالي و حصول آرامش و سكون براي نفس است؛ همانند مشتاقي كه دوست خود را يافته و از ديدارش خوشحال است و از سخنانش لذت مي برد؛ مشكلاتش را با كمال اطمينان با او در ميان مي گذارد و پرده از رازهاي دل برمي دارد. آرزوهايش را مطرح مي سازد و براي انجامش از وي ياري مي طلبد. از ديدارش خوشوقت شده و از گفت وگويش خرسند مي گردد. غبار غفلت از چهره ي جسم و جان زدوده و حجاب ما و من را كنار مي زند. ديده ي دل را به محبوب دوخته و در انتظار مهر و انعامش مي نشيند.
هر گاه بنده اي چنين كند، كمال عبوديت را به جاي آورده و آن وقت است كه خداوند، به اندازه و به مقتضاي حكمت و مصلحت حال بنده، به او تفضل خواهد فرمود؛ زيرا جود و كرم الهي، از حكمتش تجاوز نمي كند و خداوند، چيزي را به جهت بخل، از بنده اش منع نمي نمايد. پيامبر اعظم صلي الله عليه و اله فرموده است:
«مَنْ أَدَّي فَرِيضَةً فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَة؛ (2)
هر كس نماز واجبش را بخواند، نزد خدا دعاي مستجابي خواهد داشت.»

پرواز عاشقانه ي پاكان چه باصفاست؟
آدينه ي وصال عزيزان چه باصفاست

دل خستگان! دلتان را جلا دهيد
نور و ضياي حضرت رحمان چه باصفاست؟

مهر و محبت ايزد شود عيان
در باغ دين، شكوه بهاران چه باصفاست؟
(رحيم كارگر)

ديلمي در ارشادالقلوب مي گويد:
هر كه بسيار دعا كند و ذكر الهي را بگويد و شكر نعمت هاي او را به جاي آرد و به حمد و ثناي او مشغول باشد، پروردگار بهترين عطايي كه براي سائلان مقرر داشته، به او عنايت خواهد فرمود؛ زيرا خود فرموده است:
«هر گاه بنده من به ذكر من مشغول شد، هر آينه بدون آن كه سؤال كند، عطا خواهم كرد به او، بهترين چيزي كه به سائلان عطا مي كنم.»(3) آري اين دعا است كه به فرموده ي حضرت رسول صلي الله عليه و اله سلاح مومنان است.(4) دعا، مصباح روضه ي مناجات و مفتاح كومه حاجات است.
دعا، طريقت عاشقان مشتاق و شريعت پيامبران برگزيده است.
دعا، درمان دردها و چاره ي رنج هاي روحي و مادي است.
دعا، شالوده ي قصر سعادت و بنيان شهر محبت است.
دعا، دنيايي از عرفان و جهاني از اسرار است.
دعا، گنج بي پايان عشق و گوهر بي همتاي مهر است.
دعا، شاه راه كاروان نيازمندان و بارگاه دل هاي پريشان است.
دعا، اقيانوسي از چشم هاي گريان و كهكشاني از اشك هاي سوزان است.
دعا، آخرين پناهگاه درماندگان و اولين راه نجات حق باوران است.
دعا، ناب ترين هديه ي آسماني و خوش ترين زمزمه ي جاوداني است.
دعا، تكميل كننده ي نماز و بيان كننده ي نياز است.
دعا، آباداني دل خاشعان و سرسبزي درون خاضعان است.
دعا، ملكوت مناجات عاشقانه و بهشت ديدار جاودانه است.
دعا، شعار شيرين بندگي و سروش راستين رستگاري است.(5) نيايش، مغز عبادت و بهترين نوع آن است و محبوبترين كارها در پيش خدا محسوب مي شود.
دعا براي مومن سپري از عذاب و سلاحي در برابر عوامل مخالف (از جاندار و بي جان) مي باشد.
نيايش، ستون دين و روشني بخش جهان (در نظر نيايشگر) و كليد رحمت و موفقيت است.
دعا، مايه شفاي دردها و نفوذش بيش از نفوذ نيزه آهني است (مقصود مجسم ساختن اثر دعاست).
نيايش برترين محصول قلب پاك و سينه بي آلايش است.
آري راز و نياز عامل نجات، و اخلاص، سبب خلاصي از بدبختي است. (6)
خداوندا شبي دمساز خود كن
مرا پروانه ي جانباز خود كن

چشان شهد وصالت را به جانم
اسير درگه پُرراز خود كن
(رحيم كارگر)

دعايي كه خود مظهر عجز و فقر و نياز در برابر پروردگار است تا توجهي از مبدأ هستي به او نشود و تا إذني از محضر او به بنده نرسد و تا كششي از جانب معشوق نباشد، عاشق و داعي بيچاره نمي تواند او را بخواند و لحظه اي در مقام مناجات با او بنشيند. و اين مفهومِ همان كلام دلنشيني است كه در آيه شريفه فرمود: أُدْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ؛(7) يعني در ابتدا او به ما توجه مي كند و ما را صدا مي زند كه اي بنده! خداي خويش را بخوان و صدا بزن و الّا انسان عاجزتر از آن است كه خود به تنهايي بتواند خداي سبحان را بخواند و با او اُنس بگيرد. و چه زيبا سروده اند: «اي دعا از تو اجابت هم ز تو.»
از جناب حضرت صادق آل محمّد صلوات اللَّه عليهم منقول است:
«هيچ بنده اي دست به درگاه خداي عزيز جبّار نگشايد، جز اينكه خداي عزّوجلّ شرم كند آن را تهي بازگرداند تا اينكه از فضل و رحمت خود در آن بنهد، پس هرگاه يكي از شماها دعا كرد دستش را برنگرداند تا آن را به سر و روي خود بكشد.»(8) يعني طبق فرمايش امام، پروردگار، عزيز است؛ يعني اثرپذير نيست و نفوذناپذير است و گريه و اشك و دعا و... در او اثري نمي گذارد و اگر صداي بنده را مي شنود و عنايتي مي نمايد از فضل درياي رحمت اوست و هرچه به بنده اش عطا مي كند استحقاق و شايستگي مخلوق نيست، بلكه كرم و جود و عطا و رحمت حق است. و اگر مخلوقي خواست از اين شاهراه دعا و اظهار نياز، خارج شود و ترك سنت دعا نمايد، نزد پروردگار هيچ جايگاهي ندارد.(9) امام رضا عليه السلام به ياران خود مي فرمودند:
عَلَيْكُمْ بِسِلَاحِ الْأَنْبِيَاءِ؛ بچسبيد به اسلحه ي پيغمبران؛ عرض كردند: سلاح پيامبران چيست؟ فرمود: الدُّعَاءُ.(10)
دكتر فرانك لاباخ، دانشمند شهير اروپايي مي گويد:
«اي خداوند! يك ساعت كوتاهي كه در حضور تو صرف مي شود، چه تغيير عظيمي به وجود مي آيد! چه بارهاي سنگين بر اثر آن از سينه ها برداشته مي شود و چه زمين هاي خشكي در اثر رگبارهاي دعا، شاداب مي گردد! وقتي ما زانو مي زنيم، همه چيز ما را تهديد مي كند؛ ولي وقتي بلند مي شويم، دور و نزديك، با زمينه ي روشن و واضح در برابر ما نمودار مي شود.
هنگام زانو زدن و دعا كردن چقدر ضعيفيم و هنگام برخاستن، چقدر پر از نيرو! پس چرا ما چنين سستي به خود يا ديگران، روا مي داريم كه پيوسته نيرومند نباشيم؟ چرا گاه گاهي دچار غم شده و ناتوان، ترسو، مضطرب و رنجديده مي شويم؟!
در صورتي كه دعا و نيايش با ما است و شادي و نيرو و شهامت نزد خدا است... هيچ كس جز خدا نمي داند كه چه بسيار دعاها، كه سير تاريخ را تغيير داده است... اثر دعا هم، مثل اثر نبوغ، تازه، عجيب و محيرالعقول است؛ ولي در عين حال سالم و بدون خطر مي باشد». (11)
يكي ديگر از دانشمندان روان شناس مي نويسد:
«ممكن است ما رحمت خدا را به يك دستگاه مولد برق تشبيه كنيم كه در ما اين وجود دارد. با اين دستگاه، به وسيله ي دعا ارتباط پيدا كرده و از آن كسب قدرت مي كنيم و يا اين كه مي توانيم اين طور بگوييم: اين دستگاه پرنيرو و پرقدرت، اثري در زندگي ما ندارد؛ مگر از راه دعا و نيايش و روي آوردن بدان درگاه... امروزه دلايل فضيلت «دعا» آن اندازه است كه راه انكار بر آن را بسته است. اين امري تعجب آور نيست كه آدمي به هنگام سختي و مصيبت، به سوي نيرويي غير از نيروي خود روي آورده است؛ بلكه عجيب و شگفتي آور اين است كه، اين امر را شگفتي آور بدانيم.» (12)