ارزش و اهميت تعقيب


تعقيبات نماز از مهمات و مكملات نماز و از شايسته ترين اعمالي است كه بهتر است نمازگزار پس از انجام فريضه نمازش، به آن بپردازد تا از درياي بيكران لطف و رحمت خداي تعالي بي بهره نگردد.
در اين مورد مطالب زيادي از قرآن اذكار دعا نماز رسيده كه بعضي از علماي شيعه در صدد جمع آن ها برآمده اند و كتاب هاي زيادي در اين زمينه به رشته تحرير در آمده اند. كتاب هاي دعا مخصوصا كتاب پر ارزش مفاتيح الجنان، بهترين راهنما در اين زمينه مي باشد.
زماني كه نمازگزار نمازش را به پايان مي برد، بهتر است نمازش را با تعقيقات آن تكميل نمايد زيرا كه در تعقيبات نماز اسراري نهفته است كه بيان و توضيح آنها مي تواند راهنماي ما در اين زمينه باشد.
از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام منقولست كه: هر كه از شما فارغ گردد از نماز پس بايد دستهاي خود را بلند كند به سوي آسمان، و خود را در دعا به تَعَب افكند.(1)
و از حضرت امام محمّد باقر عليه السلام منقولست كه: دعا بعد از نماز واجب بهتر است از نماز نافله.(2)
شايد مراد، غيرِ نافله شبانه روز باشد.
و به سند صحيح از امام محمّد باقر عليه السلام مرويست كه: پيوسته مؤمن در نماز است، و ثوابِ نماز دارد، مادام كه به ذكرِ حق تعالي مشغول است؛ خواه ايستاده، و خواه نشسته، و خواه بر پهلو خوابيده.(3)

و در حديث معتبر از حضرت امام محمّد باقر عليه السلام منقولست كه: دعا بعد از نمازِ واجب بهتر است از دعا بعد از نمازِ سنّت، به قدرِ فضيلتِ نماز واجب بر نمازِ سنّت.(4)
و امّا حقيقت تعقيب؛ ظاهرش آنست كه قرآن و دعا و ذكر كه متّصل به نماز واقع شود، عرفاً داخل تعقيب باشد، وليكن افضل آنست كه با وضو باشد، و نشسته باشد رو به قبله، و بهتر آنست كه بر هيئتِ تشهّد نشسته باشد، و سخن نگويد در اثناي تعقيب، خصوصاً در تعقيبِ نماز شام. (5)
و بعضي گفته اند كه: بهتر آنست كه جميع شرايط نماز را در تعقيب رعايت كند؛ و ظاهر آنست كه بر هر حالي كه بعد از نماز مشغول قرآن و دعا و ذكر باشد ثواب تعقيب في الجمله داشته باشد، اگر چه در راه رفتن باشد.
تعقيب نماز داراي مراتب متفاوت و درجات و فضايل مختلفي است؛
امام صادق عليه السلام در جواب كسي كه از او پرسيد: من بلافاصله پس از نماز در پي نياز و كارم مي روم ولي دوست دارم به تعقيب پردازم، فرمود:
«إِنْ كُنْتَ عَلَي وُضُوءٍ فَأَنْتَ مُعَقِّب ؛ (6)
اگر با وضو باشي گويا در حال تعقيب نماز هستي.»
آنچه گفته شد اجمال سخن در اصل تعقيب و برتري آن بود.

- درمان انسان با تعقيبات
چون تعقيب، مشقتي افزون بر نماز واجب است، نمازي كه خود، نيز جز بر فروتنان گران و دشوار است،(7) اثر مهمي در دوام عبادت دارد، از اين رو از امام صادق عليه السلام درباره ي آن وارد شده كه فرمود:
«مَا عَالَجَ النَّاسُ شَيْئاً أَشَدَّ مِنَ التَّعْقِيب ؛(8)
هيچ چيز شديدتر و سريع تر از تعقيب مردم را درمان نمي كند.»
امام صادق عليه السلام در اين باره سفارش نمودند:
خداوند متعال نمازهاي واجب پنج گانه را در بهترين زمانها بر شما واجب كرده است؛ پس پيوسته در پي نمازها، دعا كنيد.(9)
- افزايش رزق
رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
«التَّعْقِيبُ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ يَعْنِي بِالدُّعَاءِ أَبْلَغُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِي الْبِلَاد ؛(10)
دعاي پس از نماز صبح، براي زندگي و جلب رزق، مؤثرتر است از گشتن در ميان سرزمين ها(كار فيزيكي). »
اميرالمؤمنين عليه السلام نيز فرمودند:
تعقيب پس از نماز صبح و عصر، روزي را افزون مي كند.(11)
يكي از ياران امام باقر عليه السلام از حضرتش پرسيد: بعضي مي گويند؛ خوابيدن بعد از اذان صبح تا طلوع خورشيد مكروه است؛ زيرا پروردگار در آن ساعت، روزي بندگان را تقسيم مي كند. حضرت فرمود: رزق ها از پيش، تقسيم شده، اما خداوند متعال، فضلي دارد كه آن هنگام، آن را - علاوه بر روزي - به آفريدگان عطا مي كند؛ همان گونه كه خود فرموده است:
«وَ اسْئَلوا اللّهَ مِنْ فَضْلِه ؛(12)
از خداوند، از فضلش بخواهيد.»
سپس افزود: ذكر خدا بعد از نماز صبح، در كسب روزي و مال، مؤثرتر از تلاش و تجارت است. (13)
در روايتي ديگر وعده داده شده: تا زماني كه نمازگزار در مصلاي خود بنشيند، مقام او نزد خداوند متعال بالا رود و گناهانش محو و بر حسناتش افزوده شود.(14)
در حديث مي خوانيم:
وقتي مؤمني نماز به جا مي آورد، خداوند، گروهي از فرشتگان را مأمور مي سازد، تا گرداگردش حلقه زنند، اما وقتي مي بينند از خدا چيزي نمي خواهد، پراكنده مي شوند.(15)

- روا شدن حاجات
مولاي بزرگوار، امام موسي بن جعفر عليه السلام مي فرمايند:
هر كس در تعقيب نماز صبح و مغرب پيش از آنكه برخيزد و يا با كسي سخن گويد، آيه: «إِنَّ اللَّهَ و َمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيمًا؛(16) خدا و فرشتگانش بر پيامبر درود مي فرستد اي كساني كه ايمان آورده ايد، بر او درود فرستيد و سلام گوييد و كاملًا تسليم (فرمان او) باشيد.» را قرائت كند و بعد بگويد:
«اللّهمّ صلّ علي محمّد النّبيّ و ذريّته ؛ خدايا بر محمد صلي الله عليه و آله و سلم و ذريه او درود بفرست.» خداوند يكصد حاجت او را روا كند، هفتاد حاجت در دنيا و سي حاجت در آخرت.(17) پس از ذكر آيه شريفه و صلوات فرستادن بر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و ذريه ايشان عليهم السلام بهترين عملي كه يك نمازگزار مي تواند به آن مبادرت ورزد، ذكر بانوي بزرگوار، حضرت فاطمه مي باشد.
مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام مي فرمايند:
هر كس تسبيح حضرت فاطمه سلام الله عليها را قبل از اينكه وضع خود را بعد از نماز واجب به هم زند، به جا بياورد، خداي متعال او را مشمول مغفرت خود مي گرداند و آن تسبيح با «الله اكبر» آغاز مي شود.(18)
- بخشايش گناهان
در حديث معتبري از حضرت رسالت صلي الله عليه وآله روايت شده است:
هر كه در جايِ نمازِ خود بنشيند به نحوي كه در نماز نشسته بود و مشغول ياد خدا باشد، خدا ملكي را بر او موكّل مي گرداند كه او را ندا مي كند كه زياده گردان شرف خود را، تا نشسته اي براي تو حسنات نوشته مي شود، و گناهان از نامه عمل تو محو مي شود، و درجات تو در بهشت بلند مي شود.(19) بنده ي سالك بايد در تعقيب نماز در نقص خود و عبادتش و غفلت هاي در حال عبادت خود قدري تفكر كند؛ غفلت هايي كه در مذهب عشق و محبت گناه محسوب مي شود.
او بايد محروميت خويش از بهره ي حضور در محضر خداوند را در نظر آورده و در تعقيبات به اندازه ي توان جبران كند. اين ذكرها را به قلب رسانده و دل را به آن زنده كند؛ شايد عاقبتش ختم به نيكي و سعادت گردد.
در «تحميد» تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام نيز اين حمد را به خداوند نسبت دهد و توفيق آن را از سوي خداوند بداند. حقايق اين امور را هم به قلب رسانده و سر اين لطايف را به كام دل بچشاند تا قلب به ذكر حق زنده گردد و دل حيات جاوداني يابد.
صبح آغاز مشغول شدن به كثرات و ورود به دنيا است. در اين زمان انسان با خطر اشتغال به خلق و غفلت از حق روبرو است. خوب است، در اين زمان اندك انسان براي ورود به ظلمتكده ي تاريك به خداوند متوسل شده و تنها متوجه او گردد. از آن جايي كه براي خود در محضر خداوند آبرويي نمي بيند، به رسول ختمي مرتبت صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه ي معصومين عليهم السلام توسل جسته و آن ها را واسطه و شفيع خود قرار دهد. هر روزي پناهي دارد؛ روز شنبه به وجود مبارك رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم، يكشنبه به اميرمؤمنان علي عليه السلام، دوشنبه به امام حسن و امام حسين عليهماالسلام، سه شنبه به امام سجاد، امام باقر و امام صادق عليهم السلام، چهارشنبه به امام كاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادي عليهم السلام، پنجشنبه به امام حسن عسكري عليه السلام و روز جمعه به ولي امر امام زمان صلي الله عليه و آله و سلم، تعلق دارد. (20) خوب است در تعقيب نماز صبح براي ورود به اين درياي مهلك ظلماني و دامگاه مهيب شيطاني به صاحبان آن روز متوسل شده و با شفاعت آن ها از خداوند متعال رفع شر شيطان و نفس اماره را بخواهد و در اتمام و قبول عبادات ناقص و اعمال غير شايسته ي خويش آن بزرگواران را واسطه قرار دهد. خداوند متعال نيز به وسيله ي شفاعت آن ها كوتاهي و نقص ما را جبران كرده، عبادات ناقابل ما را قبول مي فرمايد. تعقيباتي از زبان معصومين عليهم السلام در كتب ادعيه آمده كه هر كس بايد مناسب با حال خويش انتخاب كرده و اين سفر شريف را به خير و سعادت به پايان برد.(21) اما سرّ اين كه تفكر بهتر از عمل است اين مي باشد كه حقيقت تفكر همان ذكر و يادآوري است كه اين امر سبب زيادي معرفت و محبت مي شود؛ زيرا فكر كليد معرفت است، و معرفت سبب آشكار شدن معروف و شهود آن مي شود و شناخت و شهود سبب محبت است؛ زيرا قلب تا جمال و جلال و خيري نبيند و معتقد نباشد، دوست دار آن نمي شود و چنين معرفتي و شناختي جز به صفات جميله و جليله خداوندي ميسر نيست، و كليد آن فكر است، اگر چه ذكر هم باعث محبت و دوستي مي گردد، ولي فرق بين اين دو محبت فرق بين خبر و ديدن است؛ زيرا تفكر كليد كشف و شهود است و اين از ذكر برنمي آيد هر چند كه ذكر موجب محبت و انس مي شود.(22)

- تعقيبات، گاهِ اجابت دعا
از حضرت رسالت پناه صلي الله عليه و آله منقولست كه حق تعالي مي فرمايد:
اي فرزندِ آدم! ياد كن مرا بعد از نماز بامداد، ساعتي و بعد از عصر، ساعتي، تا من كارهاي تو را بسازم، و غمِ هر چيز را از تو بردارم.(23)
پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در جايي ديگر فرمودند:
بعد از هر نماز واجب، بنده را نزد خدا دعاي مستجابي هست.(24)
امام صادق عليه السلام مي فرمايد:
«ثَلَاثَةُ أَوْقَاتٍ لَا يُحْجَبُ فِيهَا الدُّعَاءُ عَنِ اللَّهِ (تَعَالَي): فِي أَثَرِ الْمَكْتُوبَةِ، وَ عِنْدَ نُزُولِ الْمَطَرِ، وَ ظُهُورِ آيَةٍ مُعْجِزَةٍ لِلَّهِ فِي أَرْضِهِ؛(25)
در سه وقت نيايش به درگاه خداوند متعال را حاجب و مانعي نيست و به اجابت مي رسد، نيايش در تعقيب نماز واجب، و هنگام بارش باران، و آنگاه كه نشانه اعجاز آميزي از خداوند در زمين ظاهر شود.»
و از حضرت صادق عليه السلام مرويست كه: دعا در چهار ساعت مستجاب است: در نماز وتر، و بعد از نماز صبح، و بعد از نماز ظهر، و بعد از نماز شام.(26)
آن حضرت عليه السلام در جايي مي فرمايد:
همين كه از نماز واجب فارغ شدي، به دعا و تعقيب نماز مشغول شو. دعاي بعد از نماز صبح و ظهر و مغرب، مستجاب مي شود.(27)
لذّت نماز و خاطره بهجت انگيز جلسه سلام تا مدتي پس از نماز ادامه دارد و نمازگزار مايل نيست كه به اين زودي رشته اين حالت را بگسلد؛ پس به دنبال نماز مشغول اعمال و اذكاري مي شود تا «خِتامُهُ مِسكٌ»(28). گردد (با مشگ و عنبر مهر كرده شود).
نمازي كه به اين طريق خوانده مي شود كانون نورانيّت است، سزاوار است كه فرشتگان اله در اطراف چنين نمازگزاري صف كشند و رحمت خداوندي از عرش عظيم تا محل نماز، مانند، ستوني از نور وي را احاطه كند و منادي غيبي مخاطبش ساخته بگويد: اگر مي دانستي كه چه مقام و موقعيّتي داري، راضي نمي شدي كه از حال نماز خارج شوي.

پاورقي

1- الخصال، ج 2، ص628، وسائل الشيعة، ج 5، ص 471.
2- كافي، ج 3، ص 342، تهذيب الأحكام، ج 2، ص 103.
3- وسايل الشيعه، ج 7، ص 150، أمالي، شيخ مفيد، ص 310.
4- تهذيب الأحكام، ج 2، ص 104، وسايل الشيعه، ج 6، ص 436.
5- رازهاي نماز، آيةالله جوادي آملي، ص162-164.
6- جامع أحاديث الشيعة، ص 362، ح 3400
7- و انّها لَكبيرةٌ الّا عَليَ الخاشِعين؛(سوره مباركه بقره، آيه 45).
8- وسائل الشيعة، ج 6، ص 429.
9- إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَيْكُمُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِي أَفْضَلِ السَّاعَاتِ فَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ (الخصال، ج1، ص 278، ح 23).
10- مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج 5، ص58
11- التَّعْقِيبُ بَعْدَ الْغَدَاةِ وَ بَعْدَ الْعَصْرِ يَزِيدُ فِي الرِّزْق (الخصال، ج 2، ص 505).
12- سوره مباركه نساء، آيه 32.
13- تفسير عياشي، ج 1، ص 240.
14- بحارالانوار، ج 85، ص 323.
15- بحارالانوار، ج 85، ص 18.
16- سوره مباركه احزاب، آيه 56.
17- وسائل الشيعة، ج 7، ص 387.
18- مَنْ سَبَّحَ تَسْبِيحَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ قَبْلَ أَنْ يَثْنِيَ رِجْلَيْهِ مِنْ صَلَاةِ الْفَرِيضَةِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ لْيَبْدَأْ بِالتَّكْبِيرِ (مكارم الأخلاق، ص281).
19- فلاح السائل، ص 163، دعائم الإسلام، ج 1، ص 165.
20- الخصال، ج 2، ص 396، ح 102.
21- ادب پرواز، محسن عباسي ولدي، ص238-239.
22- اسرار الصلاة، مرحوم ميرزا جواد ملكي تبريزي، ترجمه سيد علي احمدي، ص 483.
23- يَا ابْنَ آدَمَ اذْكُرْنِي بَعْدَ الْغَدَاةِ سَاعَةً وَ بَعْدَ الْعَصْرِ سَاعَةً أَكْفِكَ مَا أَهَمَّك (الجواهر السنية؛كليات حديث قدسي، ص 296).
24- مَنْ أَدَّي فَرِيضَةً فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ (وسايل الشيعه، ج 6، ص 432).
25- جامع أحاديث الشيعة، ص 358، ح 3384.
26- كافي، ج 2، ص 477، تهذيب الأحكام، ج 2، ص 114.
27 - مستدرك الوسائل، ج 1، ص 336.
28- سوره مباركه مطففين، آيه 26.

بازگشت