شكي نيست كه يكي از شرايط وجوب يا صحت نماز داخل شدن وقت است ، هنگام ظهر ، نماز ظهر بايد خوانده شود وهنگام عصر ، نماز عصر وهنگام غروب نماز مغرب وهنگام شام نماز عشاء. اهل سنت وقت نماز ها را به وقت اختياري ووقت اضطراري تقسيم كرده اند مثلاً مي گويند : وقت اختياري نماز ظهر از زوال ظهر است تا وقتي كه سايه شاخص به اندازه خود شاخص برسد ، وبعد از آن وقت اختياري تمام مي شود ونوبت به وقت اضطراري مي رسد واين وقت اضطراري براي افرادي است كه مشكلي مانند حيض يا مسافرت دارند ، بنابر عقيده اكثر فقيهان چهار گانه اهل سنّت واجب است كه نماز در وقت اختياري آن خوانده شود ونبايد از آن تأخير انداخت.( الفقه علي المذاهب الاربعة : 1 / 182 به بعد .) امّا بنابر عقيده فقهاي شيعه بعد از دخول وقت غير از ابتدا وانتهاي وقت ، بقيه آن وقت مشترك محسوب مي شود ابتداي وقت بعد از زوال وقت اختصاصي نماز ظهر است ، وانتهاي آن يعني نزديك غروب وقت اختصاصي نماز عصر است. وهمين طور وقت نماز مغرب وعشاء، بنابر عقيده شيعه اگر انسان بعد از خواندن نماز ظهر در اول وقت، نماز عصر را شروع كند نمازش صحيح است ولزومي ندارد كه صبر كند تا سايه شاخص به اندازه خودش بلند شود ، بلكه مي تواند فوراً بعد از نماز ظهر ، نماز عصر را بخواند ، واين نظريه بر اساس رواياتي است . عن ابي جعفر (عليه السلام) قال : اذا زالت الشمس دخل الوقتان الظهر والعصر واذا غابت الشمس دخل الوقتان : المغرب والعشاء الآخرة.( وسائل الشيعه : 2 / 134 ، باب 17 ، حديث 1 ) هنگامي كه ظهر شد وقت نماز ظهر ونماز عصر فرا رسيده است وهنگامي كه غروب شد وقت نماز مغرب وعشاء داخل شده است. وقال الصادق (عليه السلام) : (اذا غابت الشمس فقد حل الافطار ووجبت الصلاة واذا صليت المغرب فقد دخل العشاء الآخرة الي انتصاف الليل.( همان ، باب 17 ، حديث 2) هنگامي كه خورشيد غروب كرد مي توان روزه را افطار كرد ونماز مغرب واجب مي شود وهنگامي كه نماز مغرب را خواندي وقت نماز عشاء شروع مي شود تا نيمه شب. قال الصادق (عليه السلام) : ( اذا غربت الشمس دخل وقت الصلاتين الا أن هذه قبل هذه ) .( همان ، ص 135 ، حديث 11 ) هنگامي كه غروب شد وقت نماز مغرب وعشاء داخل شده ومي توان هر دو نماز را خواند فقط بايد نماز مغرب، قبل از نماز عشاء خوانده شود . وهمين مضمون را امام صادق (عليه السلام) از آيه (وأقم الصلاة لدلوك الشمس الي غسق الليل) استفاده مي كند ومي فرمايد : خداوند متعال از ظهر تا نيمه شب چهار نماز واجب كرده است دو نماز از اول ظهر تا غروب واجب شده فقط نماز ظهر بايد قبل از نماز عصر خوانده شود. ودو نماز از اول غروب تا نميه شب واجب كرده فقط بايد نماز مغرب قبل از نماز عشاء خوانده شود.( همان ، ص 115 ، باب 10 ، حديث 4 ) بنابر اين شيعيان بر اساس آيه وروايات نمازهاي يوميه همين طوري كه فعلاً مرسوم است مي خوانند وآنچه كه اهل سنت انجام مي دهند بر اساس سنت پيامبر است ، آنان مي گويند پيامبر(صليالله عليه وآله) وصحابه در پنج نوبت نماز مي خوانده اند ،واز طريق شيعه نيز اين سنت نقل شده است : امام باقر (عليه السلام) فرمود : پيامبر (صليالله عليه وآله) نماز روزانه را نمي خواند مگر وقتي كه ظهر بشود ، وقتي كه ظهر مي شد 8 ركعت نماز مي خواند وهنگامي كه سايه شاخص به يك ذراع (نيم متر) مي رسيد نماز ظهر را مي خواند سپس 2 ركعت نماز مي خواند وقبل از عصر دو ركعت نماز مي خواند وهنگامي كه سايه شاخص دو ذراع مي شد ، نماز عصر را ميخواند ونماز مغرب را وقتي مي خواند كه خورشيد غروب مي كرد ، وقتي كه شَفَق پنهان مي شد ، وقت نماز عشاء شروع مي شد .( همان ، ص 114 ، باب 10 ، حديث 4 ) پر واضح است كه اين سنّت وروش عملي پيامبر (صليالله عليه وآله) چون لسان ندارد گويا نيست يعني نميفهماند كه اين عمل پيامبر(صليالله عليه وآله)استحبابي بوده يا واجب بوده است . لذا به قرينه بقيه اعمال استحبابي كه در اين روايت ذكر شده، اين روايت دلالت بر سنّت استحبابي پيامبر (صليالله عليه وآله) مي كند وشكي نيست كه شيعيان نيز قائل به استحباب فاصله انداختن بين نماز ظهر وعصر وبين نماز مغرب وعشاء هستند البته اين مقدار فاصله اي كه فعلاً اهل سنت در نماز عصر ودر نماز عشاء مي اندازند بر خلاف سنت است ، زيرا پيامبر(صليالله عليه وآله) نماز عصر را وقتي مي خواند كه سايه شاخص به دو قدم يا دو ذراع يا يك شاخص مي رسيد وعلي القاعده اين زمان زود تر از آن وقتي است كه فعلاً اهل سنت نماز عصر وعشاء را مي خوانند. در هر صورت بنابر عقيده شيعه نيز فاصله انداختن بين نمازها مستحب است، ولي جمع كردن بين نماز ظهر وعصر وبين نماز مغرب وعشاء نيز خلاف شرع نيست ، زيرا بسياري از محدّثان وفقيهان اهل سنت نيز قائل به جواز جمع بين نمازها هستند، حتي در مواقعي كه عذري در پيش نيست، آنان در كتابهاي معتبر خود رواياتي را از ابن عباس، معاذ بن جبل ، عبد الله بن مسعود وعبد الله بن عمر ذكر نموده كه به برخي از آنها اكتفا مي كنيم : 1 ـ محدث معروف اهل تسنن احمد بن حنبل در مُسند خود از ابن عباس نقل ميكند : ( صلّي رسول الله (صليالله عليه وآله)الظهر والعصر جميعاً والمغرب والعشاء جميعاً من غير خوف ولا سفر).( مسند احمد بن حنبل ، ج 1 ، ص 221) رسول خدا نمازهاي ظهر وعصر ومغرب وعشاء را باهم در يك جا بدون داشتن عذري مانند ترس از دشمن ومسافرت بجا آورد. 2 ـ با ايشان از جابر بن زيد از ابن عباس نقل مي كند كه من با پيامبر اكرم(صليالله عليه وآله) هشـت ركعت نماز ظهر وعصر وهفت ركعت نماز مغرب وعشاء را يكجا بجـا آورده ام.( همان ) 3 ـ باز از عبد الله شقيق نقل مي كند كه روزي ابن عباس براي مردم خطابه اي ايراد مي كرد سخن او به درازا كشيد به طوري كه مغرب شد وستارگان آشكار شدند مردي از بني تميم برخاست وبه عنوان اعتراض گفت : (الصلاة الصلاة ) يعني اكنون وقت نماز مغرب است ، ابن عباس به وي گفت : من به سنّت پيامبر(صليالله عليه وآله) از شما آشناترم ، من بارها ديدم كه پيامبر خدا (صليالله عليه وآله) نماز ظهر وعصر ونيز نماز مغرب وعشا را باهم خواند، راوي گفت: من از گفته ابن عباس شك افتادم جريان را به هريره گفتم او گفته ابن عباس را تصديق كرد. 4 ـ مسلم بن حجاج قشيري در كتاب صحيح خود يك باب به عنوان (جمع نماز در حضر) منعقد نموده وچهار روايت در اين زمينه نقل نموده است، كه در آنها به نكته جالبي اشاره شد است وآن اينكه وقتي راوي از علّت اين جمع مي پرسيد وي در پاسخ مي گويد : (أراد ان لا يحرج أمته ) يعني پيامبر (صليالله عليه وآله) خواست كه امتش به سختي نيافتند.( صحيح مسلم ، ج 2 ، ص 151) 5 ـ طبراني از عبد الله بن مسعود نقل مي كند كه پيامبر (صليالله عليه وآله) ميان نماز ظهر وعصر وبين نماز مغرب وعشاء را براي اينكه امت وي به زحمت نيافتند جمع نمود، اينها احاديثي است كه اهل تسنّن در كتابهاي خود نقل كرده اند وهمگي حاكي از اين است كه جُدا خواندن نمازها امر مستحبي است واگر روزي ديديم كه مراعات اين مستحب به اصل اداي فريضه لطمه مي زند وباعث حرج مي شود به دستور پيامبر(صليالله عليه وآله) ميتوانيم به اين استحباب عمل نكنيم يعني نماز عصر را بعد از نماز ظهر ونماز عشاء را بعد از نماز مغرب فوراً بخوانيم . پس به طور خلاصه : 1 ـ ما شيعيان نيز مانند اهل سنت در 5 نوبت نماز مي خوانيم چيزي كه هست اين است كه وقت نماز عصر ووقت نماز عشاء را بعد از نماز ظهر ونماز مغرب مي دانيم. 2 ـ دليلي بر اينكه فاصله انداختن واجب باشد نيست، مگر سنت پيامبر(صليالله عليه وآله) وروش اصحاب ، اما گفتيم : روش پيامبر (صليالله عليه وآله)دليل بر وجوب اين كار نيست وحد اكثر دلالت بر استحباب مي كند وما نيز قائل به استحباب آن هستيم . 3 ـ مقدار فاصله اي كه اهل سنت در نماز عصر ودر نماز عشاء مي اندازند بيش از مقداري است كه در روايات از سنت پيامبر (صليالله عليه وآله) نقل شده است . 4ـ همانطور كه از روايات استفاده شد باهم خواندن نماز حَرَج ومشقت را از مردم بر مي دارد، وبا سمَحه وسَهله بودن دين اسلام سازش دارد حكمت خداوند متعال اقتضاي تخفيف وبرداشتن سختي وحرج از مردم متعهد به دين را دارد لذا پيامبر (صليالله عليه وآله) سفارش كرد كه نماز ظهر وعصر را ومغرب وعشاء را باهم بخوانند تا حرج وسختي از آنان برداشته شود. دكتر تيجاني مي گويد : چرا ما از اين روش سرباز مي زنيم با اينكه سهل وآسان است وبراي همه مردم وتمام كارمندان وكارگران ودانش جويان وارتشيان، سازگار وامكان پذير است وكاري نيست كه از اين وقت ها فراتر باشد وديگر جاي بهانه اي براي هيچ مسلماني نمي ماند .( دكتر تيجاني ، اهل بيت كليد مشكلها ، ترجمه سيد محمد جواد مهري : 340 )





مؤسسه آل البيت عليهم السلام