الف. به موجب آياتي از قرآن مجيد از جمله: وَ مِن وَرَآغهِم بَرْزَخٌ إِلَيَ يَوْمِ يُبْعَثُون(مؤمنون،100) همة انسانها پس از مرگ وارد عالم برزخ ميشوند. از اين رو، تمام آياتي كه دربارة عالم برزخ سخن گفتهاند، با عالم قبر ارتباط دارند و اساساً منظور از قبر، قبر خاكي نيست; بلكه همان عالم برزخ است. منظور از شب اوّل قبر هم، اوّلين زمان ورود به برزخ يا عالم قبر است.

ب. دربارة اين كه آيا دربارة حوادث شب اوّل قبر آيات و روايات داريم يا خير توجّه به نكات زير ضروري است.

1. از نگاه قرآن كريم، انسان پس از مرگ وارد عالم برزخ ميشود: وَ مِن وَرَآغهِم بَرْزَخٌ إِلَيَ يَوْمِ يُبْعَثُون;(مؤمنون،100) فرا روي آنان ]پس از مرگ[، تا روز قيامت، برزخ وجود دارد. از اين رو منظور از قبر، همين عالم است. انسان در اين عالم، صورت مثالي دارد; يعني مجرّد محض نيست; بلكه از جهت شكل و قيافه، شبيه صورت دنيايي است اما ساير خصوصيات جسماني را فاقد است.

2. رواياتي كه به عذاب قبر اشاره دارند; به طور عمده آن را به اعمال انسان مرتبط ميدانند. نمونهيي از آنها به قرار زير است:

امام باقر7 ميفرمايد: قرائت سوره ملك ]به طور مستمر[ از رو به رو شدن انسان با عذاب قبر جلوگيري ميكند.(اصول كافي، ثقة الاسلام كليني، ج 2، ص 633، چ بيروت.)

از اين دست روايات، فراواناند و قدر مشترك آنها اين است كه اعمال خير انسان در عالم قبر در جلوي او نمودار ميگردد همان گونه كه اعمال بد او چنين ميشود. با الهام از اين جهتگيري روايات، بايد در صدد اصلاح اعمال خود باشيم تا شب اوّل قبر در رديف نجات يافتگان قرار گيريم.

برخي از انسانها پس از مرگ، فشار قبر ندارند و برخي دارند. از بعضي روايات استفاده ميشود كه زمين، مشتاق مؤمناني است كه در حال حيات بر روي زمين مرتكب معصيت خداوند نشده و پروردگار خويش را از خود راضي كردهاند. فشار قبر متوجه چنين كساني نخواهد بود.(بحارالانوار، مرحوم مجلسي، ج 6، ص 222، داراحيأ، بيروت.) شهدأ نيز با اولين قطره خوني كه از آنان ريخته ميشود، تمام گناهانشان پاك ميگردد. از اين رو فشار قبر متوجه آنان نيست. البته به گواهي روايات، عدّة كمي از مؤمنان هستند كه از فشار قبر رهايي مييابند; همان گونه كه در روايتي از امام صادقبدان اشاره گرديده است.(همان، ص 261.)

ج. با توجه به آنچه در پاسخ به سئوال الف، مطرح گرديد، منظور از قبر، عالم مثاليِ برزخ است.

و روشن است، عالم غيرمادي برزخ، ويژگيهاي عالم ماده از قبيل شب و روز كه نتيجة زمان و حركت است، را برنميتابد. البته مطابق منابع فقهي ما، اولين شب پس از مردن ميّت، مستحب است آدابي را دربارة او به عمل آورند; از جمله نماز وحشت و... بنابراين، منظور از شب اوّل قبر، شبِ همين دنياست. منتهي اولي شبي كه روح ميّت به عالم برزخ منتقل گرديده است. نه شبِ مربوط به عالم برزخ.

د. زكاة و خمس كه بر اموال انسان تعلّق ميگيرد، در شرايط خاصي است كه به احكام مربوط به آنها در رسالههاي عمليه اشاره شده است.

در فرض مطروحه در سؤال كه درآمد شخص، آن قدر ناچيز است كه از ادارة روزمرة زندگي خود ناتوان است، خمس به اموال او تعلق نميگيرد. هر چند زكاة، احكام خاص خود را دارد كه شرايط اشاره شده در سئوال، ارتباطي ندارد. چنان چه يقين دارد بر اموالش خمس تعلّق گرفته است، از دو حال خارج نيست، يا توانايي پرداخت خمس را دارد يا ندارد. در فرض اوّل بايد بپردازد و در صورت دوّم با مرجع تقليد خود و يا نمايندگان او در ميان بگذارد كه آنان مشكل را برطرف ميكنند.

استفاده از غذا و خوراكيهاي منزل كسي كه ميدانيم خمس نداده است، در صورتي كه يقين نداريم اين خوراكيها را از عين پول خمس نداده تهيه كرده است، مانعي ندارد.(ر.ك: استفتأات امام خميني، ج 1، ص 415، دفتر انتشارات اسلامي.)



فرهنگ ومعارف قرآن