1. دربارة نخستين آيه و سورهاي كه بر پيامبر6 نازل شده است، ميان محققان و قرآنشناسان، اختلاف وجود دارد; نظر برخي آن است كه نخستين سورة نازل شده، سورة فاتحة الكتاب است. طرفداران اين قول، به اندازهاي است كه زمخشري در كشّاف، اين قول را به بيشتر مفسران نسبت ميدهد;( الكشاف، زمخشري، محمد بن عمر، ج 4، ص 270، نشر دارالفكر، بيروت. ) بنابراين، اگر سورة حمد، نخستين سورة نازل شده باشد، پاسخ پرسش روشن خواهد بود.

2. بر فرض كه نخستين سورة نازل شده، حمد نباشد ـ كه قول حق همين است و روايات ائمه: هم همين قول را تأييد ميكند.( التمهيد في علوم القرآن، محمد هادي معرفت، ج 1، ص 124، نشر دفتر انتشارات اسلامي، قم / الميزان في تفسير القرآن، علامه طباطبايي;، ج 20، ص 378، نشر مؤسسة اعلمي، بيروت. )

ولي چون كيفيت نماز حضرت در آن زمان ـ از طريق نقل معتبر ـ به ما نرسيده است، ممكن است، مقصود از نماز ايشان، نيايش مخصوصي بوده كه در شرايع ابراهيمي رايج بوده است و ايشان و اجداد ايشان، به آن پايبند بودهاند; به ويژه كه نيايشهاي آسماني پيش از اسلام نيز داراي ركوع و سجود نيز بودهاند: ـ كه پيامبر نيز به همين صورت در كنار كعبه نيايش ميكرده است ـ يَـَمَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّ َكِعِينَ ;(آلعمران،43) اي مريم! ]به شكرانة اين نعمت[ براي پروردگار خود، خضوع كن و سجده به جاآور; و با ركوع كنندگان ركوع كن.; وَ عَهِدْنَآ إِلَيََّ إِبْرَ َهِيمَ وَ إِسْمَـَعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّـآغفِينَ وَ الْعَـَكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ ;(بقره،125) و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه خانة مرا براي طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجودكنندگان، پاك و پاكيزه كنيد. اين آيات نشان ميدهد كه ركوع و سجود، در نيايشهاي الهي در جوار كعبه وجود داشته است، و آن چه تاريخ دربارة نماز پيامبر6 نقل ميكند، پيش از صورت نماز پيامبر ـ كه رو به كعبه ميايستاده و ركوع و سجود ميكرده ـ نيست،يعني وارد نشده است كه آن حضرت در حال ايستاده، چه ذكرهايي ميخواند; به همين جهت، ممكن است نمازي كه در اسلام به روش مخصوص ـ كه سورة حمد حتماً بايد جزء آن باشد ـ وارد شده است، در آن هنگام نبوده است.

3. درست است كه بر اساس نقل كتب تاريخ و سيره، پيامبر6 از همان ابتداي بعثت نماز ميخوانده است، ولي منافات ندارد كه مقصود، نماز خواندن ازهمان لحظة نخست بعثت نباشد، بلكه پس از دستور مخصوص خداوند بوده كه به همراه سورة حمد به ايشان نازل شده است; به ويژه كه سورة فاتحه هم از عتائق سور قرآني است كه به طور كامل در همان اوايل بعثت نازل گرديده است; نتيجه آن كه اگر پيامبر6 نماز ميخوانده، بدون ارشاد و امر الهي نبوده است و اين فرمان ميتواند با فاصلهاي اندك از اصل بعثت ـ زمان نزول سورة حمد ـ صورت گرفته باشد; چنان كه همة احكام اسلامي و تكاليف الهي، به تدريج واجب ميشده است.( ر.ك: درسنامة علوم قرآني، حسين جوان آراسته، ص 122ـ123، نشر دفتر تبليغات اسلامي، حوزة علمية قم. )

4. بر فرض كه نخستين سورة نازل شده، علق باشد، ولي برخي اعتقاد دارند كه وقتي جبرئيل فرمود: اقرء; بخوان! و پيامبر6 فرمود: چه بخوانم؟ جبرئيلفرمود: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَـَنِ الرَّحِيم # الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَـَـلَمِين....وَ لاَالضَّآلِّين يعني تمام سورة حمد را بر پيامبر6 خواند و پيامبر آن را آموخت.( تفسير منهج الصادقين في الزام المخالفين، ملا فتح اللّه كاشاني، ج 10، ص 294، نشر كتاب فروشي اسلامية، تهران. )

پس پيامبر6 از همان لحظة نخست بعثت، با سورة حمد آشنا شده بود.

5. اصل لا صلاة الا بفاتحة الكتاب، يكي از احكام شرعي است و شكّي نيست كه احكام اسلام، به تدريج نازل شده، به مرور كامل گشتند; به همين جهت، منافاتي ندارد كه در ابتداي نماز بوده باشد، ولي به جاي فاتحة الكتاب، سوره و يا ذكرهاي ديگري خوانده ميشده تا كيفيّت آن، با فرمان الهي تغيير كرده و مقرر شده است كه نماز فقط با سورة حمد خوانده شود.



فرهنگ ومعارف قرآن