الف)ركوع: اولين و زيباترين نشانه تواضع و فروتني انسان در برابر

پروردگار، خم شدن در برابر او (ركوع) و تعظيم كردن به او است.

در ركوع، انسان خاكي با تمام وجود بانگ برمي آورد:

((سبحان ربي العظيم و بحمده)) ; يعني پاك و پاكيزه ميدانم و منزه و مقدس

ميشناسم پروردگار بزرگ خود را، از هر چه جناب عظمت و رفعت او را روا

نباشد و جلال كبريا و جبروت وي را نسزد و نشايد.

در بارهئ فلسفه و حكمتهاي ركوع ميتوان به موارد زير اشاره كرد:

1. بهترين حالت تعظيم و بزرگداشت خدا ; ((ركوع، نمايشگر و نمودار

خضوع انسان در برابر قدرتي است كه او را فراتر از خود ميداند و مسلمان

چون خدا را برترين قدرتها ميداند، در برابر او ركوع ميكند و چون هيچ

موجودي جز خدا را، برتر و فراتر از انسانيت خود نميداند، در برابر هيچ

كس و هيچ چيز ديگر سر خم نميكند)). (از ژرفاي نماز، ص5).

2. زيباترين خضوع و فروتني ; ركوع و خم شدن در برابر آفريدگار هستي، با

شكوهترين و زيباترين حالت تواضع و خضوع انسان است.

ركوع، سراسر تواضع، تذلل، فروتني، خاكساري، سرسپاري، فرمانبرداري،

شكستگي و... است.

3. دوري از تكبر، منيت و خود خواهي ; نمازگزار - در هر مقام و منزلتي - در

برابر خداي خود سر فرود ميآورد و بدين وسيله، روحيه بزرگ پنداري و

خودخواهي را از خود ميزدايد و خويشتن را از دام هولناك تكبر، منيت،

غرور و خود فريفتگي ميرهاند. حضرت فاطمه (س) فرموده است: ((جعل

الله الصلاه تنزيها لكم من الكبر ; خداوند نماز را مقرر داشت تا دامن انسان را

از كبر و منيت پاك گرداند)).

4. امتحان و آزمايش انسانها; دستور به ركوع، آزمايش و امتحان انسان در

عمل به اوامر و خواستههاي خداوند است. ركوع در ظاهر، عملي سخت به

شمار ميرود (به ويژه براي صاحبان مقام و مال) و تنها فرمانبردار واقعي

دستورات الهي، از اين آزمون سربلند بيرون ميآيند.

5. وجه تمايز مسلمانان از ساير ملتها ; ركوع و خم شدن در عبادت و نماز،

مخصوص دين اسلام است ; از اين رو نوعي برجستگي و تمايز مسلمانان را

در ميان ملت و عبوديت خالص آنها را نشان ميدهد.

6. فعاليت و تحرك بدني ; ركوع و خم شدن در نماز، باعث تحرك و عدم

سكون شخصي ميشود و او را از خمودگي و سستي دور ميكند (چنان كه

برخي از دانشمندان به اين مطلب اشاره كردهاند).

7. ركوع، كمال خضوع در مقابل خداوند است، در اين رابطه گفته شده است:

((ركوع، اشاره به اين است كه نمازگزار، بعد از خواندن حمد و سوره، مورد

عتاب خالق عظيم قرار ميگيرد كه: اي بيچاره ; اگر بندگي تنها به حمد و

ستايش و تكبير گفتن بود ; پس اين همه انبيا و اوليا براي چه مبعوث شدند.

بلند شو از اعمال خالص بندگي بياور تا موجب نجاتت گردد. اين جا است كه

ديگر بنده، بيچاره ميگردد و از عهده پاسخگويي به خداوند ميماند و راهي

براي نجاتش نميبيند; جز اين كه خاضع و ذليل گردد. لذا به ركوع ميرود و

ميگويد: ((سبحان ربي العظيم و بحمده; پاك و منزه ميدانم خالقم را از همهئ

عيب و نقصها و ستايش را منحصر در ذات او ميدانم)). (اسرار فروع الدين،

ص 223).

8. استواري در دين ; امام علي (ع) ميفرمايد: ((معناي كشيدن گردن در

ركوع، اين است كه در ايمان به خدا استوارم ; اگر چه گردنم زده شود. و

معناي سر برداشتن از ركوع و گفتن ((سمع الله)) اين است كه حمد و ثناي ما را

ميشنود آن خدايي كه ما را از نيستي و عدم، به وجود آورده است)). (ميزان

الحكمه، ج 5، ص 395).

ب) سجود:

سجده عبارت است از به خاك افتادن نمازگزار ; به نحوي كه هفت موضع از

بدن او كه پيشاني، دو كف دست، دو سر زانو، و سر دو انگشت بزرگ پاها بر

زمين در اين حالت شخص نمازگزار جبين بر خاك ميسايد و با تمام وجود

در محضر الهي به زمين ميافتد.

سجده، پسنديدهترين و نيكوترين حالت عبادي عبد فرمانبردار و مطيع

است.

در بارهئ اسرار و رموز سجده ميتوان به موارد زير اشاره كرد:

1. بالاترين حد خضوع و فروتني ; مقام معظم رهبري در اين باره ميگويد:

((جبهه بر خاك نهادن، نشانه بالاترين حد خضوع انسان است و نمازگزار، اين

حد نصاب تواضع را، شايسته خدا ميداند ; زيرا كرنش در برابر نيكي و

زيبايي مطلق است و آن را در برابر هر كس يا هر چيز غير خدا، حرام و ناروا

ميشمارد...))

(از ژرفاي نماز، ص 5).

2. سجده بر خاك نوعي هماهنگي در عبادت و يكرنگي و يكساني را براي

همه ايجاد ميكند و از اين كه برخي بخواهند با سجده بر چيزهاي ديگر،

نوعي امتياز خواهي خود را مطرح كنند، جلوگيري ميكند (مثلا سجده بر

فرشهاي قيمتي و يا طلا و نقره و...)

3. انسان از خاك و زمين است و سجدهئ ما،نشان آغاز آفرينش او از زمين و

بازگشت او به خاك است و اين يادآوري جز با سجده بر خاك و زمين ميسر

نيست.

امام علي (ع) در بارهئ فلسفه و معناي سجده ميفرمايد: ((معناي سجده اول

اين است كه سر به سجده فرو ميبرد، ميخواهد بگويد: خدايا تو از اين

خاك ما را به وجود آوردي و آن گاه سر بر ميدارد و ميخواهد بفهماند كه ما

از دل همين خاك بيرون آمدهايم و آن وقت كه براي سجدهئ دوم سر به خاك

ميگذارد، اعلام ميدارد: باز هم به دامن اين خاك باز ميگردم و آن گاه كه سر

بلند ميكنيم، تفسير آن اين است كه باز هم در روز قيامت از دل همين خاك،

خارج ميشويم)). (من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 206).

4. اقرار عملي به عظمت و پيراستگي الهي; نمازگزار در همان حال كه سر بر

خاك نهاده و خود را غرق در عظمت خدا ميبيند، زبانش نيز با اين حالت

هماهنگي ميكند و با ذكري كه ميگويد، در حقيقت عمل خويش را تفسير

ميكند: ((سبحان ربي الاعلي و بحمده ; پاك و پيراسته است خداوندگار من

كه برترين است و من ستايشگر اويم)).

5. نزديكترين حالت به خدا ; امام رضا (ع) فرموده است: ((نزديكترين

حالات بندگان به خدا هنگامي است كه بنده در حالت سجده باشد و از اين

جهت خداوند در قرآن فرموده است: (سجده كن و خود را نزديك گردان)

(سفينه البحار، ج 1).

به گفته شهيد ثاني ((نمازگزار به هنگام سجده، بايد معنا و مفهوم آن را وسيله

تقرب و نزديكي دل به پيشگاه خداي متعال قرار دهد كه هر قدر به خدا

نزديكتر شود، به همان اندازه از ديگران دور خواهد شد)). (اسرار نماز، ص

155).

6. نهايت فروتني و تواضع ; انسان در سجده مقدسترين عضو بدن خود را

كه پيشاني است و خضوع آن براي هيچ كس مجاز نخواهد بود بر روي خاك

ميگذارد و اين عضو را ؤ كه در بلندترين نقطه بدن قرار دارد ؤ به پائينترين

مرحله ميرساند ; نهايت كوچكي و خاكساري را به خود ميگيرد و خود به

كوچكي و افتادگي گردن مينهد. اما همهئ وجود با بيان ((سبحان الله ربي

الاعلي))، پروردگار هستي را به بلندترين مقام و بزرگترين رتبه ميستايد.

(جلوههاي نماز در قرآن و حديث، ص 156).

7. خير و بركت ; رسول خدا (ص) فرمود: ((ديني كه در آن ركوع و سجود

نباشد، خيري در آن نيست)). (منهج الصادقين، ج 10، ص 123).

8. نجات دهنده از آتش دوزخ ; در روايت آمده است: ((در روز قيامت خداي

متعال به آتش دوزخ ميفرمايد: اي آتش! هر چه را ميخواهي بسوزان ; اما

به موضع سجده نزديك مشو)). (همان، ج 8، 397) .

9. امام صادق (ع) در بارهئ فلسفه ركوع و سجود ميفرمايد: ((وقتي رسول خدا

(ص) مرا به معراج بردند و در آن جا نماز گزارد و ذكر گفت و از عظمت

خداوند ديد آنچه را كه ديد، بندهاي بدنش لرزيد و بدون اخيار به حال ركوع

در آمد در آن حال گفت: ((سبحان ربي العظيم و بحمده)) .

وقتي كه از آن حالت بر خاست، نظرش به عظمت خداي خود در مكان

بلندتري كه از آن برتر تصور نميشد ؤ افتاد و بدون اختيار، صورت خود را به

خاك نهاد و گفت: ((سبحان ربي الاعلي و بحمده)).

پيامبر اكرم (ص) اين كلمات را تكرار ميكرد تا پس از گفتن هفت مرتبه،

قدري از آن رعبي كه دلش را پر كرده بود، كاسته شد. به همين علت، در امت

آن حضرت اين دو ذكر سنت شد)).(نماز و عبادت تفسير الميزان ص 252).

در گلشن سجده همچو پروانه بروبا شور تمام قلب فرزانه برو

آيين عبوديت حق، احيا كنآن گاه به سوي يار، جانانه برو

10. در باره فلسفه سجده بر خاك امام صادق (ع) فرموده است: ((سجده،

خضوع در برابر خدا است. پس سزاوار نيست بر خوراكي و پوشاكي سجده

كردن ; چون مردم بندهئ خوردنيها و پوشيدنيهايند ; در حالي كه سجده

كننده، در عبادت خدا است و نبايد پيشانياش را بر چيزي بگذارد كه مردم

دنياپرست بر آن سجده ميكنند و به آن فريب ميخورند. سجده بر زمين بهتر

است ; چون تواضع و خضوع در برابر خدا، بليغتر و رساتر است)). (ميزان

الحكمه، ج 4 ص 386).

11. سجده، يك واجب و عبادت جامعي است كه مشتمل بر صورت،

دستها و پاها است ; نمازگزار در سجده با تمام اعضاي ظاهري و باطني

خود، عبادت ميكند و اين در ساير اركان نماز ديده نميشود. (هذه فريضه

جامعه علي الوجه و اليدين و الرجلين) (بحار الانوار، ج 85، ص 128).

12. توسل به خدا براي رهايي از عذابهاي اخروي ; امام صادق (ع)

ميفرمايد: ((از وقتي يكي از شما به سجده ميرود، بايد كف دستها را هم

بر زمين بچسپاند تا شايد خدا، به اين وسيله در روز قيامت بر اين دستها

غل و زنجير نگذارد)). (وافي، ج 8، ص 719).

13. بهتر حالت حمد و شكرگزاري ; امام صادق (ع) فرموده است: ((سزاوار

است نمازگزار بعد از اداي نماز واجب، به سجده رود و خدا را بر اين كه منت

گذاشته و به اداي نماز واجب موفقش كرده، شكر نمايد و حد اقل اين شكر،

سه مرتبه ((شكرا لله گفتن است. (محجه البيضا، ج 1، ص 345).

14. بيان نمادين سجده اين است كه نمازگزار تمام وجود خود را در طبق

اخلاص ميگذارد و با نهايت كرنش و انكسار، اطاعت و سرسپردگي خود را

به معبودش اعلام ميدارد. شكل سجده، طوري مقرر شده كه انسان هنگامي

ميتواند در حال سجده باشد كه از همه چيز و همه كس چشم بپوشد و روي

بر تابد تا شكل سجده محقق شود.


ستاد اقامه نماز