برخي مقايسه ها ذهن را دچار خطا مي كند. براي رفع چنين خطايي، بايد مبناي مقايسه را اصلاح كرده، به آن صورت منطقي داد. مقايسه صحيح در اين مورد آن است كه بگوييم:

فردي كه نماز مي خواند و مردم آزاري هم مي كند، بهتر است؛ يا كسي كه نماز مي خواند و به كسي هم آزاري نمي رساند.

يا آن كه گفته شود: شخصي كه نماز نمي خواند و مردم آزاري نمي كند، بهتر است؛ يا شخصي كه نماز نمي خواند و مردم آزاري مي كند.

پاسخ سؤالات ياد شده روشن است. در هر صورت در پاسخ مقايسه اي كه در سؤال آمده مي توان گفت: دو طرف هر كدام داراي يك امتياز مثبت و يك امتياز منفي هستند؛ ولي نه آزار دادن مردم مربوط به نماز خواندن است و نه ترك آزار آنان ربطي به تارك الصلاة بودن دارد. از سوي ديگر هم آزار دادن مردم، داراي مراتب مختلف است و هم ترك نماز. آزار دادن از مراتب بسيار پايين شروع مي شود؛ مثلا در روايات آمده است: «پايين ترين مرتبه ظلم آن است كه سواره به پياده بگويد: كنار برو». و مراتب بسيار بالاي آن مانند آدم كشي و... است.

ترك نماز نيز صورت هاي مختلف دارد. ممكن است گاهي به



[ صفحه 60]



جهت سهل انگاري باشد و ممكن است گاهي به سبب انكار دين، خدا و احكام باشد. هر دو ترك نماز است؛ اما اولي موجب كفر نيست؛ ولي صورت دوم موجب كفر و خروج از دين است.

حال كدام مرتبه منظور است؟ بديهي است كه قضاوت كلي در اين موارد منطقي نيست و هر كدام حكمي متفاوت از يكديگر دارند.