الف - كاركرد روحي

نماز ستون دين و ركن اصلي آن است «الصلاة عمود الدين» و دائما روح را با خداوند رحمان و صفات نيكوي او مرتبط مي سازد. به طور كلي وقتي يك دين با عملي زنده و روزانه توأم نباشد - كه ميان بنده و آفريدگار را ارتباط دهد و روح را به سوي رستگاري بكشاند - بي مفهوم خواهد بود. امام باقر (ع) به يكي از يارانش فرمود: «آيا مي خواهي ريشه، شاخه و بلندترين قله اسلام را به تو معرفي كنم؟ عرض كرد: بله، فدايت شوم! آن حضرت فرمود: ريشه اش نماز، شاخه اش زكات و قله ي مرتفعش جهاد است» [1] .

فلسفه ي مهم تري كه براي نماز هست، اين است كه انسان را به ياد خدا مي اندازد و آن ريشه اصلي هر خير و سعادت است.

امام صادق (ع) در مورد آيه «و لذكرالله اكبر» مي فرمايد: منظور اين



[ صفحه 54]



است كه به ياد خدا بيافتد و به سراغ حلال برود و با ياد خدا از حرام چشم بپوشد. [2] .

پيامبر اكرم (ص) از ياران خود سؤال فرمود: «اگر بر در خانه كسي نهري از آب صاف و پاكيزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شست و شو دهد، آيا چيزي از آلودگي و كثافت در بدن او مي ماند؟» ياران عرض كردند: نه، حضرت فرمود: «نماز درست همانند اين آب جاري است. هر زمان كه انسان نماز مي خواند، گناهاني كه در ميان دو نماز انجام شده است، از ميان مي رود».

ب - آرامش بخشي نماز

«همانا با ياد خداوند دل ها آرامش مي يابد» [3] .

اصولا ياد خدا مايه ي حيات و آرامش دل ها است و هيچ چيز چنين آرامشي را ايجاد نمي كند.

بسياري از دانشمندان علوم رواني و روان پزشكان، به اين نكته پي برده اند كه دعا و برپاداشتن نماز و اعتقاد محكم به خداوند و دين، نگراني، تشويش، يأس و ترس را - كه موجب بسياري از بيماري هاي روحي است - برطرف مي سازد.

انسان ناخودآگاه در مواقع ترس و نااميدي، نام خدا را به زبان مي آورد و از او ياري مي طلبد. پس به ياد داشتن، به ياد آوردن و ارتباط با خداوند سبحان، از طريق نماز به سهولت امكان پذير است.



[ صفحه 55]



امام صادق (ع) مي فرمايد: هنگامي كه با غمي از غم هاي دنيا روبه رو مي شويد، وضو گرفته به مسجد برويد، نماز بخوانيد و دعا كنيد؛ زيرا خداوند دستور داده است: «و استعينوا بالصبر و الصلاة...» [4] .

هر گاه براي اميرالمؤمنين (ع) مشكلي پيش مي آمد نماز مي خواندند و به دنبال حل مشكل مي رفتند. [5] .

ج - ايجاد تمركز

توجه و تمركز - كه از شرايط مهم نماز است - وسيله اي براي پرورش و تمرين حضور ذهن و تمركز حواس است كه در زندگي بسيار حايز اهميت بوده و بيشتر موفقيت هاي انسان، در نتيجه همين تمركز فكر و توجه كامل و حضور ذهن است: «به راستي مؤمنان رستگارند، كساني كه در نمازشان خشوع مي ورزند» [6] .

سپاس گزاري از خدا (نماز) خود انگيزه اي محكم و دستاويزي مطمئن، براي افزايش معنويت و اتصال به سرچشمه معنويت است. بديهي است افزايش معنويت، روح و روان انسان را متعالي مي سازد.

د- كاركرد بازدارندگي

«ان الصلاة تنهي عن الفحشاء و المنكر...» [7] .

نماز با متوجه نمودن انسان، به سوي خدا و صفات نيكوي الهي و



[ صفحه 56]



روز قيامت، آدمي را از بدي ها بازمي دارد و فضايل اخلاقي و انساني را در وي تقويت و به اخلاق الهي آراسته مي كند. فلسفه ي بزرگ نماز، باز داشتن انسان از زشتي ها و منكرات است و از آن جا كه انسان را به ياد نيرومندترين عامل بازدارنده (يعني اعتقاد به مبدأ و معاد) مي اندازد، داراي اثر بازدارندگي از فحشا و منكر است. نماز خودبيني، كبر و غرور را در هم مي شكند؛ چنان كه امام علي (ع) فرمود:

«... خداوند ايمان را براي پاكسازي انسان ها از شرك واجب كرده است و نماز را براي پاكسازي از كبر و...» [8] .

«اگر نمازگزار بداند كه چقدر از رحمت خداوند او را فراگرفته، سرش را از سجده بر نخواهد داشت» [9] «نماز وسيله تقرب هر پرهيزكار به خداوند است». [10] .

ه- كاركرد تربيتي، اجتماعي

نظافت و طهارت لباس و بدن، غصبي نبودن لباس و محل نماز، وقت شناسي و... از شرايط صحت نماز است و نمازگزار واقعي، طبق آيات 19 تا 35 سوره ي «معارج»، كسي است كه: «نمازش ترك نشود؛ قسمتي از اموال خود را متعلق به بينوايان و محرومان بداند؛ روز جزا را باور داشته باشد و خود را از عذاب پروردگار ايمن نداند؛ دامان



[ صفحه 57]



خود را از شهوت راني پاك نگه دار؛ و به امانت ها و پيمان خود وفادار باشد؛ براي حفظ حقوق مردم نترسد و براي شهادت قيام كند». علاوه بر اين شعارهاي متن نماز، خود سازنده و تربيت كننده ي فرد و اجتماع است. نماز روح انضباط را در انسان تقويت مي كند؛ چرا كه دقيقا بايد در اوقات معيني انجام گيرد كه تأخير و تقدم آداب و احكام آن، موجب بطلان نماز مي شود. [11] .

رسول خدا (ص) فرمود: «كسي كه نماز را سبك شمارد، شفاعت من شامل حال او نمي شود» [12] .

و - كاركرد سياسي

يكي از امتيازات حكومت اسلامي، بر ساير مكتب هاي سياسي، نماز و ساير برنامه هاي عملي آن است؛ چرا كه همه مكتب ها، در ابتدا صحبت از خلق مي كنند و نويدهاي بسيار به مردم مي دهند. مردم نيز قول پيروي، فداكاري و همبستگي مي دهند. اما پس از مدتي، ايده ها، شعارها، وعده ها و قرارها به دست فراموشي سپرده مي شود و به وضع اختناق و استعمار باز مي گردند. اما اسلام با برنامه هاي عملي و تمرين هاي روزانه و شعارهاي سازنده اذان، اقامه و ساير عبادات، ايده ها و تعهدات و مسؤوليت ها را در ميان همه اقشار، زنده و پايدار مي دارد و باعث مي شود كه دولت و ملت، همواره به عهد خود وفادار بمانند.



[ صفحه 58]



بايد توجه داشت كه هر روز مسلمانان - بدون هيچ گونه امتيازي - با شنيدن صداي اذان، دست از كارهاي دنيا شسته، براي نماز جماعت گرد هم جمع مي شوند و روح ايمان، وحدت، همبستگي، تعاون و همياري - كه ضامن اجراي قوانين است - در آنان تجديد و تقويت مي گردد.

ز- كاركرد معنوي

حضرت علي (ع) مي فرمايد: «نماز گناهان را مانند ريزش برگ فرو مي ريزد». در قرآن آمده است: «نماز شب انسان را به مقام والاي معنوي مي رساند». امام علي (ع) مي فرمايد: «محبوب ترين اعمال نزد خداوند نماز است.» همچنين خداوند در سوره ي «نور» (آيات 37 و56 و 63) و سوره ي «اسرا» (آيات 88، 64، 78، 79، 106 و 110) انسان را به تفكر و تعقل در مورد نماز و آيات الهي فرا مي خواند. حضرت رضا (ع) فرمود: «علت تشريع نماز اين است كه توجه و اقرار به ربوبيت پروردگار و مبارزه با شرك و بت پرستي، قيام در پيشگاه پروردگار در نهايت خضوع و نهايت تواضع، اعتراف به گناهان، تقاضاي بخشش از معاصي گذشته و نهادن پيشاني بر زمين براي تعظيم پروردگار است تا گرد و غبار فراموش كاري بر دل او ننشيند. همچنين مداومت ذكر خداوند در شب و روز سبب مي شود كه انسان مولا، مدبر و خالق خود را فراموش نكند». [13] .



[ صفحه 59]