به طور كلي در عبادات- كه يكي از بارزترين آن نماز است- دو شرط لازم است: 1. شرط صحت؛ 2. شرايط كمال و قبولي. البته هر دو مهم، ولي اولي بر دومي مقدم است.

يكم. شرط صحت نماز، به دو عامل بستگي دارد:

1. صحيح بودن شكل ظاهري نماز؛ 2. صحيح



[ صفحه 182]



بودن نيت و هدف آن. اما صحيح بودن شكل نماز؛ به اين است كه به همان شكل و شيوه ي معين از سوي خدا و مكتب انجام گيرد؛ نه از روي سليقه هاي شخصي. حضرت ابراهيم (ع) از خداوند درخواست مي كند: «خدايا! نحوه ي صحيح عبادت را به ما نشان بده» (ارنا مناسكنا). پس اين كه كجا بايد شكسته بخوانيم و يا تمام، آهسته بخوانيم يا بلند، تعداد ركعات و امثال آن چگونه باشد و... مربوط به شكل ظاهري نماز است كه بايد به همان صورتي كه دستور داده اند، انجام دهيم. در غير اين صورت باطل و بي ارزش است؛ مثل دندانه هاي يك كليد كه اگر اندكي ريز يا درشت باشند، ديگر قفل را باز نمي كنند. صحيح بودن هدف به اين است كه هدف انسان در عبادت، كسب رضاي الهي و انجام وظيفه باشد. پس عبادتي كه براي غيرخدا باشد (مثلا براي ريا، خودنمايي و خوشايند مردم) شرك است و هيچ ارزشي ندارد.

اين نوع عبادت- گرچه شكل ظاهري آن



[ صفحه 183]



صحيح و شرايط صحيح بودن را دارا است و انسان تكليفش را انجام داده و از عقاب خدا رهايي پيدا كرده- ولي رشدآور و تعالي بخش نيست و همان عبادت بي محتوا است؛ مثل دارويي كه شفابخش نيست و يا مثل هسته بي مغز مي ماند كه رشد نمي كند و ثمر نمي دهد. گاهي عبادت از كيفر مي رهاند؛ ولي ما را محبوب خدا نمي سازد.

دوم. يكي از شرايط كمال و قبولي نماز، پرداختن به معناي آن است. قرآن ثمره ي نماز را بازداشتن از فحشا و منكر مي داند: «ان الصلاة تنهي عن الفحشاء و المنكر». اين خاصيت، مغز و محتواي اصلي نماز و نشان قبولي اعمال و عبادات است. امام صادق در بيان نشانه ي قبولي عبادت فرمود: «هر كسي دوست دارد، بداند نمازش قبول شده يا نه، ببيند كه آيا نمازش او را از گناه و زشتي بازداشته يا نه؟ پس هر قدر كه نمازش او را از گناه بازداشته، به همان اندازه نمازش قبول شده است».

پس توجه به مفهوم و معناي نماز، از شرايط



[ صفحه 184]



كمال و قبولي آن است و اگر چه بسيار مهم است؛ ولي در مرحله دوم است؛ زيرا اگر توجه به معنا نباشد و شرايط كمال و قبولي را نتواند كسب كند، نمازش باطل نيست. اگر ظاهر نماز را حفظ كند؛ اما شرايط صحت آن را رعايت نكند، نماز صحيح است و تكليف از او ساقط مي شود. بنابراين صورت نماز بر معنا رجحان دارد.