الف. گناهاني كه فقط از حقوق خداوند است، چنانچه قضا و كفاره داشته باشد (مانند نماز، روزه و حج)، انسان بايد علاوه بر توبه و تصميم بر ترك، قضاي آنها را نيز به جا آورد و كفاره آنها را بپردازد.

ب. آنهايي كه قضا و كفاره ندارد (مثل دروغ، استمنا و...)، فقط توبه و استغفار كافي است.

ج. در گناهاني نيز كه در آنها حقوق مردم پايمال شده (مثل دزدي و از بين بردن اموال مردم، يا قتل و جرح ديگران و...) علاوه بر توبه و پشيماني، بايد رضايت صاحبان حق را با پرداخت غرامت يا حلاليت گرفتن، حاصل كرد.

مراحل توبه:

حضرت علي (ع) در يكي از سخنان خود، مراحل توبه را بدين گونه ذكر فرموده اند:

مرحله اول. پشيماني جدي از گناهي كه در



[ صفحه 176]



گذشته انجام داده است؛

مرحله دوم. ترك كردن آن گناه در آينده؛

مرحله سوم. جبران اعمال گذشته (مثلا اگر نماز نخوانده قضاي آن را بخواند)؛

مرحله چهارم. رد حقوقي كه برعهده او است (مثلا اگر به كسي بدهكار است، توبه آن پرداخت بدهي است)؛

مرحله پنجم. استغفار كردن و طلب آمرزش از خداوند.

پس توبه يك لفظ نيست؛ بلكه يك تحول در درون انسان و زندگي او است. پس از پيدا شدن حالت توبه و پشيماني و ندامت از كارهاي ناپسند، چند عمل سزاوار است:

1. سه روز روزه گرفتن؛ حضرت امام صادق (ع) مي فرمايد: «توبه ي نصوح كه خداوند به آن امر فرموده، روزه گرفتن روز چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه است» [1] .

2. غسل توبه؛ حضرت رضا (ع) به كسي كه مي خواست از گناه «استماع» غنا توبه كند، فرمود: «برخيز و غسل كن». پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)



[ صفحه 177]



مي فرمايد: «نيست بنده اي كه گناهي كند- هر اندازه كه باشد- سپس پشيمان شود و توبه كند؛ مگر اين كه خداوند به عفو و آمرزش به او رجوع مي فرمايد. سپس [به آن شخص كه مي خواست توبه كند] فرمود: برخيز و غسل كن و براي خدا سجده نما» [2] .

3. خواندن دو يا چهار ركعت نماز؛ امام صادق (ع) مي فرمايد: «هر بنده اي كه گناهي كرد، پس برخيزد و تحصيل طهارت كند (وضو بگيرد) و دو ركعت نماز بخواند و از خداوند طلب آمرزش نمايد، بر خدا است كه توبه اش را بپذيرد» [3] .

4. استغفار و خواندن دعاهاي توبه اي كه از ائمه اطهار (ع) وارد شده است؛ خصوصا دعاهاي صحيفه ي سجاديه (به خصوص دعاي 31) و نيز مناجات خمسة عشر (به خصوص مناجات اول) و... بايد هنگام خواندن دعا، معاني آنها را متذكر باشد و سعي كند كه حالش با گفتارش يكي باشد.

5. تكرار توبه و استغفار؛ حضرت صادق (ع) مي فرمايد: «هرگاه بنده اي زياد آمرزش جويد،



[ صفحه 178]



نامه ي عملش بالا مي رود؛ در حالي كه مي درخشد» [4] .

6. اختيار كردن وقت سحر براي استغفار (هر چند در هر وقتي كه حالت توبه و دعا باشد، استغفار در آن وقت مطلوب و نافع است)؛ لكن سحر اثر خاصي در پاك شدن از گناهان دارد و خداوند در چند جاي قرآن مجيد، به آن امر فرموده و استغفاركنندگان در سحر را مورد ثناي خود قرار داده است و آن را صفاي اهل تقوا و بهشتيان مي شمارد»: «و المستغفرين بالاسحار» [5] .