آدمي موجودي است كه از دو بعد «حيواني» و «روحاني»، ساخته شده است. اين دو بعد در كشمكش با يكديگرند. هرگاه بعد «جسماني و حيواني» غلبه كند، گرايش آدمي



[ صفحه 129]



بيشتر بدان سو خواهد بود و هرگاه كه جنبه «روحاني» تقويت شود، گرايش هاي متعالي در او نيرومندتر خواهد شد. مولوي مي گويد:



و آن سوم هست آدميزاد و بشر

از فرشته نيمي و نيمش زخر



نيم خر خود مايل سفلي بود

نيم ديگر مايل علوي شود



تا كدامين غالب آيد در نبرد

زين دو گانه تا كدامين برد نرد



از اهداف مهم دستورات و برنامه هاي ديني، حفظ اين تعادل در وجود آدمي است. اگر فرمان روزه صادر شده؛ اگر اين همه به خواندن نماز سفارش شده و.. همه بدان جهت است كه آدمي تك بعدي نشود و همه چيز را در عرصه ماديات خلاصه نبيند.

«نماز شب» از عمده ترين وسايلي است كه در كاهش بعد «حيواني»، تأثيري شگرف دارد. فرونهادن خواب شيرين و به نماز ايستادن- در حالي كه همه در خواب اند- و نيز استفاده از الهامات سحري و بهجت و سرور معنوي- كه



[ صفحه 130]



در آن لحظات عايد انسان مي گردد- از ثمرات نماز شب است.

نماز شب، تا آن اندازه كارساز است كه خداوند به پيامبر خويش فرمود: «و از شب، زماني را به نماز شب بپرداز، بدان اميد كه خداوند تو را به مقام محمود واصل نمايد» [1] .

با تقويت جنبه هاي «روحاني و معنوي» در انسان، زمينه بيشتري براي درك انديشه هاي متعالي و قرب به خدا، حاصل مي گردد؛ چنان كه با تقويت بعد «حيواني»، آدمي در عرصه هاي مناسب آن رشد خواهد كرد.

نماز شب گرچه مستحب است؛ اما از مستحباتي است كه در آيات قرآن و روايات معصومين، خيلي بر آن تاكيد و سفارش شده و همه بزرگان اخلاق و عرفان، به شاگردان خود آن را سفارش كرده اند. گفته شده كه هر كس به هر مقام معنوي رسيد- بعد از انجام دادن واجبات و ترك محرمات- از نماز شب رسيد. در روايتي از رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) نقل شده كه سه



[ صفحه 131]



مرتبه به حضرت علي (ع) سفارش مي كند: «عليك بصلاة الليل؛ بر تو باد به خواندن نماز شب». در قرآن به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) خطاب شده است: اگر مي خواهي آن مقام بلند محمود (مقام شفاعت شده) را به تو بدهيم، قسمتي از شب را به تهجد بپرداز».

در روايتي آمده است: «نماز شب باعث شرف و آبروي مؤمن، سلامت بدن، كفاره گناهان، برطرف كننده ي وحشت قبر، سفيد شدن صورت و نوراني شدن آن و زياد شدن رزق مي شود».