از مجموع آيات و روايات، برمي آيد كه نمازها از نظر اثرگذاري بر سه قسم است:

1. نماز بي اثر؛ نمازهايي كه مهر «باطل» بر روي آن نقش مي بندد. نمازي كه خود نمازگزار هم، اعتقادي به آن ندارد و آن را به عنوان وظيفه انجام نمي دهد. مانند نمازي كه به جهت ديدن ديگران (ريا)، خوانده مي شود و به محض دگرگون شدن شرايط و برهم خوردن اوضاع، ديگر نه از نماز خبري است و نه از نمازگزار.

2. نماز با اثر كم و يا متوسط؛ عمده نمازها اين گونه است. نمازهايي كه بدون خشوع و خضوع، بدون مراعات شرايط، بدون رعايت آداب باطني و عرفاني و... خوانده مي شود.

3. نماز پر اثر؛ نمازهاي ناب كه به وسيله ي



[ صفحه 118]



انسان هاي خالص اقامه مي گردد.

اين نماز بهترين وسيله براي قرب به خدا، جامع ترين مظهر عبوديت و بندگي و كامل ترين نمونه ي شكر و سپاس گزاري است. اين نماز عامل نيرومند و موثري است در صلاح حال فرد و جامعه و عبادتي است كه از جهت تربيت و سازندگي به راستي، بي نظير است.

اين نماز آدمي را از وقفه، ركود و جمود، به حركت جنبش و پيشروي وامي دارد و از جهل و ناداني، به سمت علم و از غفلت و ناآگاهي، به سوي بيداري و آگاهي سوق مي دهد.

اينها در صورتي است كه نمازگزار، درست نماز بخواند، مراقب آداب ظاهري و شرايط معنوي آن باشد و از آن محافظت و كاملا به آن رسيدگي كند؛ تا از آثار و نتايج بزرگ نماز برخوردار شود.

بي اعتنايي به نماز و توجه نكردن و عدم رسيدگي به آن، سبب شده كه نماز امري ساده، بي ارزش و پيش پا افتاده شناخته شود و گروهي آن را كاري بي فايده و عملي بي اثر در زندگي



[ صفحه 119]



بدانند و حتي كار به جايي بكشد كه عده اي بگويند نماز چه اثري در زندگي دارد.

نماز بايد با فهم و معرفت خوانده شود. براي اين منظور چند گونه دستورالعمل آمده است:

الف. مراحل قبل از نماز:

1. توجه به شرايط مانند لباس و مكان مباح؛

2. وقت شناسي و دقت در وقت؛

3. انتظار براي نماز؛ چنانچه امكان باشد، مناسب است انسان اندكي قبل از وقت و شروع نماز، به مسجد برود و به انتظار بنشيند و خود را براي خواندن نماز آماده كند.

4. تفكر و انديشه؛ در عين حال كه منتظر وقت نماز است، مي تواند فكر و انديشه خود را درباره ي اهميت و اسرار اين عبادت سازنده به كار گيرد.

5. دقت و توجه كافي در هنگام وضو گرفتن؛ يعني، وضو را با شادابي كامل بگيرد و دعاهاي آن را بخواند.

6. اذان و اقامه؛ گفتن اذان و اقامه و تامل و انديشه در معاني ذكرها و عبارت هاي آن، نقش



[ صفحه 120]



ويژه اي در خشوع و خضوع انسان و اقامه نماز آگاهانه دارد.

7. هفت تكبير؛ قبل از گفتن تكبيرة الاحرام (الله اكبر)، مستحب است، شش «الله اكبر» ديگر، گفته شود و با گفتن «الله اكبر» هفتم، نماز آغاز گردد.

امام باقر (ع) فرموده است: «نماز خود را [به منظور ارادت و اطاعت]، با هفت تكبير شروع كن».

ب. در حال نماز:

مهم ترين بحث در اين زمينه، داشتن خشوع و حضور قلب در نماز است. روح نماز عبارت است از: خشوع و حضور قلب و بيداري دل و اينكه توجه داشته باشيم، چه مي گوييم و با كه مناجات مي كنيم. چنين نمازي انسان را از گناه و لغزش بازمي دارد و او را به قله ي فلاح و رستگاري مي رساند.



اگر نه روي دل، اندر برابرت دارم

من اين نماز، حساب نماز نشمارم



از اين نماز ريايي، چنان خجل شده ام

كه در برابر رويت، نظر نمي آرم





[ صفحه 121]





نماز كن به صفت، چون فرشته بايد و من

هنوز در صفت ديو و دد گرفتارم...



از رسول گرامي اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم)، سؤال شد: خشوع چيست؟ آن حضرت فرمود: «خشوع عبارت است، از تواضع داشتن در حال نماز؛ به طوري كه همه ي توجه قلب نمازگزار، متوجه ذات مقدس پروردگار هستي گردد».

براي رسيدن به مقام خشوع و خضوع، زحمت فراواني لازم است. در اين رابطه استفاده از راه كارهاي زير، مفيد و موثر به نظر مي رسد:

1. توجه به معاني و مفاهيم الفاظ و اعمال نماز.

2. در مراحل اول، نماز را خلاصه و حتي بدون رعايت ذكرهاي مستحبي انجام دهيم، تا با تحمل بار سبك، زودتر به مقصد برسيم.

3. قبل از نماز، فكر خود را از مشغوليت هاي قبلي خالي كنيم و با يك اراده ي محكم، فكر و برنامه ريزي آينده را به بعد موكول كنيم.



[ صفحه 122]



4. دست ها را روي ران ها قرار دهيم؛ به طوري كه دست براي ور رفتن با سر و صورت آزاد نباشد.

5. براي نماز، جاي ساده و آرامي را انتخاب كنيم تا رفت و آمد و ديگر عوامل زينتي، موجب حواس پرتي نگردد.

در اين رابطه سفارش شده كه مقابل درب باز، در كوچه و خيابان، مقابل آتش و چراغ، در آشپزخانه، روبه روي عكس و مجسمه و... نماز خوانده نشود تا از حواس پرتي جلوگيري گردد.

6. استفاده از سجاده ي ساده نيز تا حدي زمينه حواس پرتي را از بين مي برد.

7. خودداري از گناه و نافرماني خداوند، براي دست يافتن به خشوع و حضور قلب در نماز موثر است.

وقتي موارد ياد شده، رعايت گردد و نماز با تمام آداب و مستحبات آن برگزار شود؛ قطعا اين نماز، اثر و بركات فراواني بر دل و جان انسان خواهد گذاشت.

براي مطالعه بيشتر ر. ك:



[ صفحه 123]



1. راز نماز، محسن قرائتي

2. نماز زيباترين الگوي پرستش، غلامعلي نعيم آبادي

3. برداشتي از نماز، آيت الله علي آقا نجفي كاشاني (ره)

4. اسرار الصلاة، شهيد ثاني