با مطالعه كتاب هاي اسرار نماز و تفسير، دريافتم كه با نماز خواندن تنها قلبم خشنود شده بدون اينكه اثر واقعي خود را در عمل ببخشد و شايد موجب تكبر هم شده است؛ چگونه مي توان پس از كسب علم، در راه سلوك از آفات در امان بود و حب خدا را وارد دل كرد؟

براي رسيدن به اين مقصود، بايد راه دامنه دار و سختي را پيمود و از گردنه هاي پرپيچ و خم گذر كرد. اين راه، عبارت است از «تزكيه، تهذيب نفس و خودسازي».

اگر اين راه، آگاهانه، عاشقانه و با جديت پيموده شود، نتايج و آثار درخشاني به دست خواهد آمد كه از جمله آنها، رفع حجاب اكبر (علم و دانش ظاهر) و انس و علاقه به محبوب و معشوق واقعي و ارتباط با نماز، نيايش، مناجات و... است. اموري كه در تهذيب نفس و خودسازي كمك مي كند، عبارت است از:

1. تفكر؛ حضرت علي (ع) فرمود: «هر كس كه قلبش را با تداوم فكر آباد سازد، افعالش در باطن و ظاهر خوب خواهد شد» [1] .

غفلت، يكي از بيماري هاي بزرگ نفساني و منشأ بسياري از بيماري هاي ديگر است و دواي اين درد، تفكر و انديشه، عاقبت انديشي،



[ صفحه 103]



تقويت نيروي ايمان و... مي باشد. براي انسان لازم است همواره مراقب نفس خويش باشد؛ مرگ را فراموش نكند؛ در عواقب سوء بيماري هاي نفساني، كيفر گناهان و عذاب هاي سخت دوزخ بينديشد و حساب و كتاب قيامت را همواره در نظر داشته باشد. در چنين صورتي كه براي تهذيب نفس آماده شده، مي تواند قاطعانه تصميم بگيرد و نفس خويش را از اخلاق زشت و گناهان پاك سازد.

2. تأديب و مجازات؛ براي موفقيت در تزكيه و تهذيب نفس، همواره بايد نفس خودمان را مورد خطاب و تهديد قرار دهيم (مبني بر ترك گناه و انجام دادن اعمال صالح) و با خود شرط نماييم كه گناه نكنيم؛ مثلا اگر نفس غيبت كند، شرط نماييم كه فلان مبلغ پول صدقه بدهيم يا يك روز آب ننوشيم و....

بعد از آن، كاملا از نفسمان مراقبت كنيم كه غيبت نكند و چنانچه غيبتي از او صادر شد، بدون ارفاق و سهل انگاري، قاطعانه در برابرش بايستيم و مجازاتي را كه وعده داده بوديم، به



[ صفحه 104]



اجرا آوريم.

3. توجه به كرامت ذات و تقويت ارزش هاي انساني؛ نفس انسان، گوهر گران بهايي است كه از عالم حيات، علم، كمال، جمال، رحمت، احسان و افاضه به وجود آمده و طبعا با همين امور سنخيت دارد. بنابراين اگر به مقام شامخ و ارزش وجودي خودش، توجه داشته باشد؛ اخلاق رذيله و ارتكاب گناه را دون شان خويش دانسته، طبعا از آنها بيزار خواهد بود. وقتي فهميد انسان است و انسان نفخه اي الهي است كه از عالم بالا آمده؛ شهوت ها و خواست هاي حيواني در نظرش بي ارزش و تمايل به مكارم اخلاق در وجودش احيا خواهد شد.

اميرالمؤمنين علي (ع) فرمود: «هر كس كه نفس خودش را گرامي بدارد، شهوت ها برايش كوچك و بي ارزش خواهد بود» [2] .

4. ترك معاشرت با دوستان بد؛ انسان موجودي اثرپذير و مقلد است و بسياري از صفات، آداب و رفتارش را از انسان هاي ديگر فرامي گيرد (خصوصا دوستان و معاشران نزديك). دوستي



[ صفحه 105]



با افراد فاسد و بداخلاق، انسان را به صلاح و خوبي دعوت نمي كند. يكي از ويژگي هاي انسان، آن است كه خودش را همانند ديگران مي سازد و در اين ميان، دوست بد، يكي از گرفتاري هاي شوم انسان و از عوامل بدبختي و انحراف او است، كه بايد جدا از چنين شخصي دوري گزيند. حضرت علي (ع) مي فرمايد: «از دوستي با افراد فاسق جدا اجتناب كنيد؛ زيرا شر به شر ملحق خواهد شد» [3] .

5. دوري از موارد احتمالي لغزش؛ انسان همواره در معرض لغزش و گناه است و نفس اماره هميشه به بدي ها جلب مي كند و... براي كساني كه درصدد تهذيب نفس اند، ضرورت دارد كه چشم و گوششان را از مناظر شهوت انگيز، فساد، انحراف و گناه دور سازند. در مجالس غيرشرعي شركت نكنند و با افراد فاسق، ارتباط نداشته باشند. در غير اين صورت همواره در معرض خطا و لغزش و گناه خواهند بود.

پس از آن كه، رفتار و گفتار خود را با توجه به



[ صفحه 106]



موارد ياد شده تغيير داديم؛ شايسته است كه به دستورالعمل هاي زير نيز عمل كنيم:

1. انسان قبل از هر چيز بايد به وسيله توبه، نفس خويش را از گناهان و اخلاق زشت پاك سازد.

2. او بايد همواره خود را در محضر خدا ببيند و سعي كند در همه ي احوال، به ياد خدا باشد و اگر غفلتي عارض شد، فورا بازگردد.

3. انسان بايد از نفس خود، كاملا مراقبت كند، تا به گناه آلوده نشود. در شبانه روز ساعتي را براي محاسبه نفس قرار دهد و با كمال دقت به حساب اعمال روزانه برسد.

4. به مقدار نياز غذا بخورد و از پرخوري و شكم پرستي اجتناب كند.

5. سكوت را رعايت كند و جز به مقدار ضرورت سخن نگويد.

6. دائم الوضو باشد و هر موقع وضويش باطل شد، فورا وضو بگيرد.

7. در شبانه روز، ساعتي را به توجه و حضور قلب اختصاص دهد و برنامه منطقي



[ صفحه 107]



جهت خلوت، تفكر و خودسازي داشته باشد.

8. ذكر «يا حي يا قيوم، يا من لا اله الا انت» را ورد زبان خود قرار دهد و همواره با حضور قلب، آن را تكرار كند.

9. در شبانه روز يك سجده طولاني انجام دهد و به مقداري كه قدرت دارد و با حضور قلب، اين ذكر را تكرار كند: «لا اله الا انت، سبحانك اني كنت من الظالمين».

10. هر روز با حضور قلب، مقداري قرآن بخواند و در معاني آيات آن، بينديشد.

11. هنگام سحر از خواب برخيزد و وضو بگيرد و در جاي خلوت و با حضور قلب، نماز شب بخواند.

12. در تمامي كارها و امور زندگي، اخلاص داشته باشد و درس و بحث و فعاليت هاي اقتصادي را براي خدا و در جهت جلب رضايت او انجام دهد.

13. هدف او از درس و تحصيل، خدمت به مردم و تقويت و تأييد دين باشد و از هر علمي، براي تبليغ و تاييد امور ديني استفاده كند.



[ صفحه 108]



14. در هر كجا احساس غرور و تكبر كرد و يا علم را ظلمت براي خود دانست، فورا استغفار و استعاذه كند و به درگاه الهي پناه برد.

براي مطالعه و استفاده ي بيشتر ر.ك:

1. خودسازي (تزكيه و تهذيب نفس)، آيت الله اميني؛

2. رساله ي لقاء الله، آيت الله ميرزا جواد ملكي تبريزي؛

3. تازيانه ي سلوك، آيت الله حسن زاده ي آملي