«حضور قلب» داراي مراتب و درجات متفاوتي است:

مرتبه ي اول. نخستين مرحله ي حضور قلب اين است كه نمازگزار، در تمام نماز يا بعضي از آن، اجمالا توجه داشته باشد كه در حضور پروردگار جهان ايستاده، با او سخن مي گويد و راز و نياز مي كند.

مرتبه ي دوم. در اين مرحله نمازگزار در حال نماز، خودش را در برابر خدا و در حال تكلم با



[ صفحه 100]



او مي داند، به معاني كلمات و اذكار نيز توجه دارد و مي داند كه با خدا چه مي گويد.

مرتبه ي سوم. نمازگزار علاوه بر مراحل سابق، حقيقت تكبير، تسبيح، تقديس و ساير مفاهيم اذكار را به خوبي مي داند و با براهين علمي، با آنها آشنا شده و در حال نماز به آنها توجه دارد و خوب مي داند كه چه مي گويد و چه مي خواهد و با چه كسي سخن مي گويد.

مرتبه ي چهارم. معارف و معاني ذكرها به طور كامل در باطن نمازگزار، نفوذ كرده، به مرحله ي يقين و ايمان كامل رسيده است. در اين صورت زبان، از قلب پيروي مي كند.

مرتبه ي پنجم. در اين مرحله، اسما، صفات و كمالات حق را با چشم باطن مشاهده مي كند و چيزي را جز خدا نمي بيند.

با شناخت مراتب بالا، روشن مي گردد كه غير از موارد ياد شده، نمي توان چيزي را در حضور قلب دخيل كرد. در عين حال عوامل مؤثر در حضور قلب عبارت است از:

1. مكان خلوت؛ نمازگزار بهتر است در جاي



[ صفحه 101]



خلوت و بدون مزاحمت و سر و صدا نماز بخواند.

2. رفع موانع؛ مثلا رفع گرسنگي و تشنگي شديد قبل از نماز و...

3. تقويت ايمان؛ انسان بايد در تقويت ايمان و تحصيل معرفت كامل بكوشد تا در حال نماز بيشتر و بهتر حضور قلب پيدا كند.

4. ياد مرگ؛ اگر انسان به فكر مردن باشد و اين كه وقت مرگ معلوم نيست و... نمازش را با غفلت نخواهد خواند.

5. آمادگي براي نماز؛ دقت در وضو و طهارت، اذان گفتن، پوشيدن لباس مخصوص نماز و... تاثير به سزايي در آمادگي انسان دارد.

(جهت اطلاع بيشتر ر.ك: خودسازي «تزكيه و تهذيب نفس» آيت الله اميني)



[ صفحه 102]