امام هشتم ابوالحسن الرضا عليه السلام مي فرمايد: «ان اميرالمؤمنين عليه السلام يقول: طوبي لمن اخلص لله العبادة و الدعاء و لم يشتغل قلبه بما تراه عيناه



[ صفحه 153]



و لم ينس ذكر الله بما تسمع أذناه و لم يحزن صدره بما اعطي غيره؛ [1] همواره جدم اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمود: خوشا به حال آن كس كه عبادت و نيايش را فقط براي خداوند قرار دهد و قلبش متوجه آنچه مي بيند نگردد و به جهت آنچه مي شنود از ياد خداوند غافل نشود و سينه اش به خاطر آنچه به ديگران داده شده است، محزون نگردد».

«اخلاص» در لغت، ترك ريا در طاعات و در اصطلاح پالايش قلب از شائبه ي شوب كدورت ها است؛ چه براي هر چيزي اين بيم وجود دارد كه آلوده به شائبه گردد و چون از شائبه صافي گرديد و از آلودگي خلوص يافت، آن را خالص نامند و كار آن كس را كه رفتارش يك رويه باشد «اخلاص» خوانند. [2] .

هم چنين گفته شده است: «اخلاص به معناي خلوص و تصفيه ي عمل است از تمام شوائب مانند ريا و عجب و كبر و آنچه حاجب حقيقت و مايه ي فساد عمل گردد، از حظوظ نفساني؛ اعم از آن كه مبطل ذات عمل باشد و يا موجب تباهي روح و حقيقت اعمال گردد». [3] .



عبادت به اخلاص نيت نكوست

وگرنه چه آيد ز بي مغز پوست





[ صفحه 154]





چه زنار مغ، در ميانت چه دلق

كه درپوشي از بهر پندار خلق



«اخلاص» يكي از فضايل دروني مؤمنان و مردان الهي است كه مستلزم پاكي بي شائبه اعمال ديني و عبادت خالص نسبت به خدا و فداكاري محض در مقابل خدا و امت اسلامي است. عبادتي كه مؤمن در برابر خدا بايد انجام دهد، قبل از هر چيز اقرار به يگانگي او است؛ يعني، او را پروردگار مطلق شناختن و هيچ يك از آفريده ها را با او شريك ندانستن. اگر اين اعتقاد در تمام اركان وجود انسان، ريشه بدواند بر تمام اعمال و رفتار او تأثير خواهد گذاشت و وي تمام كارهايش را براي خدا انجام خواهد داد و هيچ شريكي را براي او در نظر نخواهد گرفت. در مقابل اخلاص، رياكاري و گناه بزرگ «شرك» قرار دارد.

ريا، شرك قلبي است و هر اثر شرك - به اندازه ي خفيف نيز باشد - مانع پاكي و اخلاص در عمل است. در نزد برخي «اخلاص يكي از شرايط ايمان است و همانند توكل، صبر و رضا، يكي از فضايل مؤمنان به شمار مي رود». [4] .

امام معصوم عليه السلام فرموده است:

«لابد للعبد من خالص النية في كل حركة و سكون لانه اذا لم يكن



[ صفحه 155]



هذا المعني يكون غافلا؛ [5] براي بنده لازم است، در همه ي اعمال و عبادت ها و در هر حركت و سكوني، نيتي خالصانه داشته باشد؛ زيرا اگر چنين نباشد، آن بنده جزو غافلين به حساب مي آيد».

نامقي يك از عرفاي نامدار گويد:

«كارها در صورت بسته نيست، كار در معنا بسته است. هر كاري كه كس مي كند و دل با آن كار، راست نيست، جز وبال حاصل نيايد. هر كاري مي كند، بايد كه او را در آن كار، جدي و جهدي بود و حسبتي تمام تا آن كار مستحق ثواب باشد، نه مستحق عذاب.

و هر كاري كه كس مي كند نه بر بصيرتي و نه از سر حقيقتي؛ گو خواه كن و خواه مكن و او از كار ما بي نياز است. اگر تو نيازمندي، كار چون نيازمندان كن. در كار خداي تعالي درد و نياز بايد، و همت بلند و قبله ي تو است، تا هر چه خواهي بدان كار، بيايي.

منافق وار نبايد بود؛ مردانه و مخلص وار، دست به گردن كار فرا بايد داد تا از آن كار برخوري». [6] .

انسان همواره بايد در چهار موضع اخلاص را رعايت كند:

1- اخلاص در گفتار،

2- اخلاص در عبادت ها، بخصوص در نماز،



[ صفحه 156]



3- اخلاص در افعال،

4- اخلاص در احوال (يعني واردات قلبي). [7] .

اخلاص در نماز، به معناي انجام دادن آن قربة الي الله و براي جلب رضاي دوست است.

اخلاص، دريچه ي رحمت و چراغ حكمت الهي است.

اخلاص، آن است كه انسان طاعت را از دشمن (شيطان) نگه دارد، تا تباه نكند.

اخلاص، آن است كه انسان از آفات اعمال خلاصي يابد.

اخلاص، پاك كردن عمل از عيوب و نواقص است.

اخلاص، صدق نيت با حق تعالي است.

اخلاص، نسيان رؤيت خلق بود به دوام نظر با خالق.

اخلاص، در عمل آن است كه در هر دو سرا، چشم عوض نداشته باشد.

اخلاص، ثمره ي يقين و ريا ثمره ي شك است.

آخرين درجه ي اخلاص، اين است كه، عمل از شائبه ي هر رغبت و ميلي حتي به امور اخروي خالص باشد و عبادت، تنها و تنها لوجه الله باشد و انگيزه اي جز محبت خدا و اين كه او سزاوار پرستش و عبادت است، در ميان نباشد. از اين رو در روايات آمده



[ صفحه 157]



است كه حقيقت اخلاص عبارت از اين است كه بگويي: «پروردگار من، الله است». بعد همان گونه كه او دستور داده است، استوار بايستي و براي خدا عمل كني، بدون اين كه دوستدار اين باشي كه بر آن عمل نيك، ستايش شوي. هر كس كه در نماز و ساير عبادت هايش اخلاص نداشته باشد، قطعا هيچ سودي از آنها نخواهد برد.

اخلاص، نشانه ي ايمان، تدين و دين داري است. اگر شخص در نماز و نيايش، ريا بكند بايد به دينداري او شك كرد.

اخلاص، هم رديف تقوا و يقين و ريا هم خانه ي شك و بي تقوايي است.

اخلاص، شرط قبولي تمام اعمال و ريا باطل كننده ي همه ي آنها است.

اخلاص، تنها از عارفان مقام آفريدگار سر مي زند و رياكاران هيچ معرفت و شناختي نسبت به خالق خود ندارند.

مخلصان، برگزيدگان سعادتمند و مرائيان، ضرركنندگان واقعي اند.

امام رضا عليه السلام فرموده است:

«من شهر نفسه بالعبادة فاتهموه علي دينه؛ [8] هر كس با طرح عبادت خويش، خود را در جامعه، مشهور مي كند، نسبت به دين او بدبين باشيد،



[ صفحه 158]



نمازگزار بايد نماز را از كليه آفات آن نگه داري كند و آن را خالصا لله و قربة الي الله انجام دهد و آداب باطني آن را رعايت كند، تا بدين وسيله انوار الهي در قلب او درخشندگي كند و علوم باطني براي او ظهور نمايد.

حال كه اهميت و ارزش «اخلاص» در عبادت ها روشن گرديد، مي گوييم كه: نيت، اولين و مهم ترين جا براي نشان دادن خلوص است.

نيت سرآغاز ورود به عبادت است و تمامي اعمال، با نيت آنها سنجيده مي شود (انما الاعمال بالنيات) و به هر اندازه كه نيت «خدايي» باشد، ارزش و اهميت آن عمل بيشتر خواهد بود.



در وادي اخلاص، عيان كن نيت

از بهر رضاي حق، نشان كن نيت



در خلوت دوست، گفت وگويي سر ده

با عشق تمام، گل فشان كن نيت



(مؤلف)



[ صفحه 160]